Được người đời suy tôn là một trong tứ đại đền thiêng của xứ Nghệ, “nhất Cờn” trải bóng xuống dòng Mai Giang, ôm trong đó những thần tích huyền bí, những giá trị về văn hóa, lịch sử, kiến trúc hay cảnh quan. Không ngoa khi nói Đền Cờn là một biểu trưng về văn hóa tâm linh của người Nghệ, là di sản mà tiền nhân để lại cho hậu thế!
Theo sử sách, đền được xây dựng vào năm 1235 đời nhà Trần, lúc đầu làm bằng tranh tre nứa lá nhỏ bé. Đền thờ tứ vị thánh nương là 3 mẹ con công chúa nước Nam Tống: Từ Hy Thái hậu Dương Nguyệt Quả, 2 công chúa là Triệu Nguyệt Khiêu và Triệu Nguyệt Hương và bà nhũ mẫu. Đền còn thờ cả các vị thần là vua Tống Đế Bính, các quan Trương Thế Kiệt, Lục Tú Phu… Đền còn thờ một khúc gỗ thiêng và vỏ hạt lúa.
Theo lối nhìn phong thủy, đền Cờn dựng trên thế đầu chim Phượng hoàng, cánh phượng là các bãi de (sác) trước đây, còn hai mắt phượng là các giếng Đò và giếng Đình.
Đền Trong thờ “Tứ Vị Thánh Nương”. Theo Thần phả đền Cờn, đền được khởi dựng vào năm Hưng Long thứ 20 (1312), đời Trần Anh Tông và tiếp tục được trùng tu, tôn tạo vào các triều đại sau. Đền Cờn được dựng trên khu đất cao gọi là gò Diệc (hay cồn Diệc). Trước mặt đền là sông Mai (còn gọi là Hoàng Mai hay Mai Giang) uốn khúc thông ra cửa biển lớn nhất của Quỳnh Lưu. Sau đền là biển. Phía bắc có dãy núi Hoàng Mai trùng điệp, phía nam là dãy đá vôi nhấp nhô với nhiều hang động kỳ thú.
Không những là di tích cổ kính, quy mô lâu đời có vị trí cảnh quan đẹp, lễ hội hấp dẫn ở cửa ngõ Nghệ An, đền Cờn còn nổi tiếng bởi là ngôi đền có tới 3 bậc đế vương là Vua Trần Anh Tông, Vua Lê Thánh Tông, Vua Quang Trung đến dâng hương trước khi đi đánh trận và đều được Tứ vị Thánh nương hiển linh phù trợ đánh thắng giặc. Tưởng nhớ công lao của Tứ vị Thánh nương, các vua đều ban cấp sắc phong, tiền bạc tu bổ, tôn tạo ngôi đền ngày càng bề thế, uy nghiêm, trở thành trung tâm tín ngưỡng thờ Mẫu của cư dân vùng biển.
Nguyên xưa, Lễ hội đền Cờn diễn ra từ 21 tháng Chạp năm trước đến 22 tháng Giêng năm sau. Ngày nay, Lễ hội đền Cờn diễn ra từ ngày 19 - 21 tháng Giêng, với các hoạt động như: nghi thức tế lễ, chạy ói, rước thánh du xuân, hợp tế tại đền Cờn Ngoài, cầu ngư và các trò chơi dân gian… Đây là lễ hội truyền thống thuộc loại cổ xưa nhất của xứ Nghệ, mang đậm nét văn hóa độc đáo, phản ánh đời sống sinh hoạt, tín ngưỡng dân gian của người dân biển Quỳnh.
Nét mới trong Lễ hội Đền Cờn 2023 còn có nhiều hoạt động khác như: Chương trình nghệ thuật được đầu tư công phu và bắn pháo hoa; Hội thi nữ sinh thanh lịch; lễ trao tặng và giao sắc phong phục chế của đền Cờn để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản.
Lễ hội đền Cờn là hoạt động có ý nghĩa thiết thực, nhằm bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”, đồng thời quảng bá tiềm năng du lịch và giới thiệu nét đẹp văn hóa của quê hương, con người Hoàng Mai với đông đảo nhân dân và du khách thập phương.
