Theo truyền thuyết và những tư liệu lịch sử được lưu truyền qua nhiều thế hệ, Lễ hội Bươn Xao ra đời từ sự kiện vua Lê Lợi và nghĩa quân Lam Sơn tiến quân vào vùng đất Nghệ An trong thời kỳ kháng chiến chống quân Minh vào thế kỷ XV.
Cách đây gần 600 năm, vùng đất Tiên Đồng được chọn làm địa điểm dừng chân, tích trữ lương thảo và huấn luyện nghĩa sĩ. Tại đây, nhân dân trong vùng, từ cụ già đến trai tráng, đều một lòng hướng về cuộc khởi nghĩa. Người dân đóng góp gạo, muối, trâu bò, tre nứa để nuôi quân, làm vũ khí. Nhiều thanh niên khỏe mạnh đã gia nhập nghĩa quân, cùng vua Lê Lợi vượt qua biết bao gian khổ, lập nên chiến công hiển hách trong trận vây hãm thành Trà Lân, buộc giặc Minh phải đầu hàng.
Chiến thắng Trà Lân không chỉ là bước ngoặt quan trọng của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, mà còn là niềm tự hào của nhân dân xứ Nghệ, nơi đã đóng góp sức người, sức của cho đại nghiệp cứu nước.
Sau chiến thắng, nhân dân Tiên Đồng tổ chức lễ khao quân để mừng công và tạ ơn trời đất, tổ tiên. Từ đó, Lễ hội Bươn Xao được hình thành, lưu truyền và trở thành biểu tượng của lòng trung nghĩa, tinh thần yêu nước và sự tri ân với tiền nhân.
Theo tiếng địa phương, “Bươn Xao” có nghĩa là “tháng Tám”, tức thời điểm diễn ra lễ hội hằng năm. Vào các ngày 19 và 20 tháng 8 âm lịch, khi mùa màng đã thu hoạch xong, người dân trong vùng rảnh rỗi việc đồng áng, cùng nhau chuẩn bị cho ngày hội lớn.
Tên gọi giản dị ấy chứa đựng ý nghĩa của sự đoàn viên và tri ân. Sau những tháng ngày lao động vất vả, người dân tụ họp về đền, về đình, dâng nén hương tưởng nhớ công ơn của những người đi trước, đồng thời cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống yên vui.
Lễ hội Bươn Xao được tổ chức trong không khí long trọng, thiêng liêng nhưng cũng rất đầm ấm. Phần lễ diễn ra tại các di tích lịch sử gắn với cuộc khởi nghĩa Lam Sơn trên địa bàn xã Tiên Đồng, trong đó trung tâm là đền thờ vua Lê Lợi và các tướng sĩ Lam Sơn.
Ngay từ sáng sớm, đoàn rước kiệu xuất phát từ đầu làng với cờ hoa, trống chiêng rộn rã. Các cụ cao niên trong trang phục truyền thống dẫn đầu, theo sau là đoàn thanh niên, phụ nữ và đông đảo nhân dân địa phương. Kiệu rước bài vị vua Lê Lợi cùng các vị tướng Lam Sơn được trang hoàng lộng lẫy, tượng trưng cho lòng tôn kính của dân làng đối với vị anh hùng giải phóng dân tộc.
Sau nghi lễ rước là lễ tế chính, do các bậc cao niên và chức sắc địa phương chủ trì. Trong làn khói hương trầm quyện cùng tiếng trống tế vang vọng, người dân thành kính dâng lễ vật – thường là xôi gà, bánh chưng, bánh dày, hoa quả – tượng trưng cho tấm lòng biết ơn và lời cầu chúc quốc thái dân an.
Bên cạnh đó, lễ hội còn có các nghi thức cầu mùa, cầu an, mang đậm dấu ấn nông nghiệp. Những lời khấn nguyện mộc mạc nhưng chứa chan niềm tin, thể hiện mối liên hệ thiêng liêng giữa con người và thiên nhiên, giữa quá khứ và hiện tại.
Nếu phần lễ mang sắc thái trang nghiêm, thành kính thì phần hội lại là dịp để cộng đồng cùng vui chơi, giao lưu và thể hiện tinh thần đoàn kết. Các trò chơi dân gian được tổ chức sôi nổi như kéo co, đẩy gậy, bịt mắt bắt vịt, đánh đu, cờ tướng, cùng nhiều tiết mục hát ví giặm, hát đối đáp mang âm hưởng xứ Nghệ.
Tiếng cười nói rộn ràng, tiếng trống hội vang vọng khắp không gian làng quê, tạo nên bức tranh sinh động của một ngày hội dân gian thuần Việt. Không chỉ là hoạt động vui chơi, phần hội còn giúp gắn kết tình làng nghĩa xóm, khơi dậy niềm tự hào và tình yêu quê hương trong mỗi người con Tiên Đồng.
Những năm gần đây, chính quyền địa phương còn đưa thêm các hoạt động văn hóa – thể thao – nghệ thuật đương đại vào chương trình lễ hội: biểu diễn dân ca ví giặm, thi nấu ăn truyền thống, hội thi “Tìm hiểu lịch sử Lam Sơn”, triển lãm ảnh di tích lịch sử – văn hóa Tiên Đồng… Các hoạt động này không chỉ giúp lễ hội thêm phong phú, hấp dẫn mà còn thu hút du khách thập phương về với mảnh đất giàu truyền thống.
Điều đặc biệt ở Lễ hội Bươn Xao là sự giao hòa giữa lịch sử và đời sống hiện đại. Trong không gian lễ hội, người dân Tiên Đồng không chỉ hướng về cội nguồn, tri ân những người đi trước mà còn thể hiện tinh thần đổi mới, sáng tạo để giữ gìn và phát huy di sản văn hóa dân tộc.
Nhiều gia đình đã tự nguyện bảo tồn nghề truyền thống, phục dựng ẩm thực dân gian xứ Nghệ như bánh gai, bánh ngào, kẹo Cu Đơ… phục vụ du khách trong ngày hội. Các đội văn nghệ thôn, xóm cũng được thành lập, luyện tập thường xuyên để biểu diễn trong dịp lễ hội, góp phần lan tỏa nét đẹp văn hóa địa phương.
Đặc biệt, thế hệ thanh thiếu niên được khuyến khích tham gia tổ chức lễ hội thông qua các vai trò: hướng dẫn viên di tích, đội nghi thức, tình nguyện viên. Nhờ đó, lễ hội trở thành môi trường giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc một cách sinh động và tự nhiên.
Trong dòng chảy hiện đại, nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ mai một, nhưng Lễ hội Bươn Xao vẫn được người dân Tiên Đồng gìn giữ, trân trọng. Chính quyền địa phương đã lập hồ sơ di sản, phối hợp với ngành văn hóa tổ chức kiểm kê, phục dựng nghi lễ cổ, đảm bảo lễ hội diễn ra đúng phong tục nhưng vẫn phù hợp với thời đại.
Bên cạnh đó, công tác tuyên truyền, quảng bá di tích và lễ hội được chú trọng. Các phương tiện truyền thông, mạng xã hội và cổng thông tin địa phương đã giới thiệu hình ảnh lễ hội rộng rãi hơn, thu hút khách du lịch trong và ngoài tỉnh.
Nhờ đó, Lễ hội Bươn Xao không chỉ là sự kiện văn hóa của riêng xã Tiên Đồng, mà còn trở thành điểm nhấn trong bản đồ lễ hội xứ Nghệ, góp phần phát triển du lịch văn hóa, tâm linh của tỉnh Nghệ An nói chung.
Qua bao biến thiên của thời gian, Lễ hội Bươn Xao vẫn giữ nguyên ý nghĩa thiêng liêng: tôn vinh tinh thần yêu nước, lòng nghĩa khí và sự gắn bó keo sơn của cộng đồng. Từ một lễ hội làng, Bươn Xao đã trở thành biểu tượng văn hóa - lịch sử thể hiện mối liên kết bền chặt giữa con người và quê hương, giữa truyền thống và hiện đại.
Trong không gian linh thiêng của đền thờ vua Lê Lợi, giữa hương khói nghi ngút và tiếng trống hội vang vọng, người dân Tiên Đồng như thấy lại hình bóng của những người anh hùng năm xưa – những người đã vì nước quên thân, vì dân mà chiến đấu. Tinh thần ấy, qua bao thế hệ, vẫn được gìn giữ và truyền lại, trở thành nguồn động lực tinh thần to lớn cho công cuộc xây dựng và phát triển quê hương hôm nay.
Lễ hội Bươn Xao - với tất cả những giá trị lịch sử, văn hóa và nhân văn sâu sắc - xứng đáng là một di sản tinh thần quý báu, thể hiện bản lĩnh và tâm hồn của con người xứ Nghệ: kiên cường, nghĩa tình và luôn hướng về cội nguồn.
