Ngày 10/7/2025, Khu di tích Tháp Bà Ponagar chính thức được đón nhận Bằng xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt. Đây không chỉ là dấu mốc lịch sử quan trọng đối với một trong những di tích Champa nổi tiếng bậc nhất Việt Nam, mà còn là niềm tự hào của người dân Khánh Hòa – vùng đất nơi bản sắc Champa cổ xưa hòa quyện cùng nhịp sống đương đại ven biển.
Tọa lạc trên đồi Cù Lao cao khoảng 10–12 m, bên bờ sông Cái thơ mộng, Tháp Bà Ponagar (số 61 đường 2 Tháng 4, phường Vĩnh Phước, TP. Nha Trang) chỉ cách trung tâm thành phố chừng 2–3 km về phía Bắc. Với địa thế “tựa sơn hướng thủy”, nơi đây từ lâu được xem là vùng đất địa linh, là điểm đến văn hóa – tâm linh đặc sắc của xứ Trầm Hương.
Tháp thờ nữ thần Po Ina Nagar, người Việt tôn xưng là Thiên Y Thánh Mẫu, được xem là “Mẹ Xứ Sở” – vị nữ thần sáng tạo muôn loài, khai sinh sông ngòi, rừng cây, dạy dân trồng trọt, dệt vải và dựng xây cuộc sống. Trải qua nhiều thế kỷ, tín ngưỡng thờ Mẹ Thiên Y không còn là di sản riêng của người Champa mà đã được Việt hóa, lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng cư dân miền Trung – Nam Trung Bộ, trở thành sợi dây nối kết các nền văn hóa bản địa.
Theo tư liệu khảo cổ, quần thể Tháp Bà được xây dựng từ thế kỷ VII đến XIII bằng kỹ thuật gạch nung đặc biệt không dùng vữa, khiến các khối gạch kết dính bền chặt đến mức khó lý giải. Khởi nguyên của di tích là một đền thờ bằng gỗ xuất hiện từ năm 646; đến năm 774, ngôi đền được trùng tu và xây lại bằng gạch, mở đầu cho hành trình kiến tạo kéo dài hàng trăm năm.
Toàn bộ quần thể gồm ba khu vực chính theo trục dọc từ thấp lên cao – mô hình đặc trưng của kiến trúc đền đài Champa cổ.
Tầng thấp từng có tháp cổng, nay chỉ còn dấu tích cột trụ và bậc đá dẫn lên tầng giữa (gọi là Mandapa, nghĩa là “nhà tĩnh tâm”), nơi khách hành hương nghỉ ngơi, chuẩn bị lễ vật dâng lên nữ thần.
Từ đây, bước lên tầng cao nhất, ngọn chính tháp cao 23 mét sừng sững hiện ra, uy nghi mà thanh thoát. Tháp được xây hoàn toàn bằng gạch, khít mạch, lòng tháp rỗng đến đỉnh, cửa quay về hướng Đông. Mặt ngoài thân tháp trang trí hoa văn nổi, tượng các tiên nữ, linh thú như nai, sư tử, ngỗng vàng, cùng phù điêu miêu tả các vị thần Champa.
Nổi bật nhất là tượng nữ thần Ponagar cao 2,6 m, tạc bằng đá hoa cương đen, ngồi trên tòa sen, lưng tựa phiến đá hình lá bồ đề. Đây là kiệt tác điêu khắc Champa, kết hợp hài hòa giữa kỹ thuật tượng tròn và chạm nổi. Các tháp phụ thờ thần Shiva, Sanhaka và Ganeca – những vị thần quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng Ấn Độ giáo.
Hằng năm, từ ngày 20 đến 23 tháng 3 Âm lịch, lễ hội Tháp Bà Ponagar được tổ chức trọng thể, thu hút hàng vạn lượt người dân, du khách và phật tử về dự. Đây là dịp tưởng niệm công đức Thiên Y Thánh Mẫu – vị thần Mẹ ban phước cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, gia đạo an vui.
Các nghi thức chính của lễ hội gồm: rước nước từ sông Cái lên đền thờ, thay y phục cho tượng Mẫu, thả hoa đăng, lễ cầu quốc thái dân an, lễ dâng hương cổ truyền cùng nhiều màn múa bóng, múa Bông, múa Cọp mang đậm sắc thái dân gian Champa – Việt.
Chủ đề lễ hội năm 2025 – “Huyền thoại Mẹ Xứ Sở” – tôn vinh vai trò của Thiên Y Thánh Mẫu như biểu tượng của tình mẫu tử, của sự sinh sôi và che chở cộng đồng. Không gian lễ hội là nơi gặp gỡ giữa tín ngưỡng Champa cổ và văn hóa Việt, tạo nên bản hòa ca tâm linh đặc sắc giữa lòng Nha Trang hiện đại.
Lễ hội Tháp Bà không chỉ là một sự kiện văn hóa – tín ngưỡng, mà còn là hành trình trở về cội nguồn tâm linh, nuôi dưỡng bản sắc, gắn kết cộng đồng và lan tỏa niềm tin về sự chở che của “Mẹ Xứ Sở” trong dòng chảy thời đại.
Tín ngưỡng thờ Thiên Y Thánh Mẫu – tên Việt hóa của nữ thần Po Ina Nagar – là một di sản tâm linh đặc sắc, vừa gần gũi với đời sống dân gian, vừa chứa đựng triết lý sâu sắc về lòng từ bi và sự sáng tạo.
Trải qua nhiều thế kỷ giao thoa văn hóa, hình ảnh “Mẹ Xứ Sở” đã vượt lên giới hạn tộc người, trở thành biểu tượng thiêng liêng hòa nhập với tinh thần Phật giáo – nơi con người tìm về an lành, yêu thương và cứu độ.
Người dân thường tôn xưng Thiên Y Thánh Mẫu là “Đức Mẹ”, “Phật Mẫu”, biểu hiện cho niềm tin rằng Mẹ là hiện thân của lòng từ bi, che chở muôn loài không phân biệt sang – hèn, thiện – ác.
Trong các kỳ lễ hội, những nghi thức Phật giáo như tụng kinh cầu siêu, phóng sinh, thuyết pháp về hạnh từ bi… được tổ chức song song cùng nghi lễ dân gian, tạo nên sự hòa quyện tự nhiên giữa đạo và đời, giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa.
Hình ảnh Quán Thế Âm Bồ tát trong Phật giáo Đại thừa – vị Bồ tát có thể hiện thân khắp nơi để cứu khổ cứu nạn – được nhiều người xem như biểu tượng tương ứng với Thiên Y Thánh Mẫu. Cũng như Quán Âm, Mẹ Thiên Y là hiện thân của lòng từ, của năng lượng chữa lành và bao dung.
Người dân miền Trung, khi dâng hương cầu Mẹ Thiên Y, vẫn cúi mình với niềm tôn kính như khi quỳ dưới chân tượng Quán Âm – để gửi gắm nguyện ước, xoa dịu khổ đau và tìm lại sự an bình trong tâm hồn.
Trong mối tương giao ấy, Phật giáo không tách biệt mà hòa vào dòng chảy tín ngưỡng bản địa, làm giàu thêm đời sống tâm linh của người Việt. Thiên Y Thánh Mẫu – “Quán Âm của miền duyên hải” – trở thành điểm tựa thiêng liêng, giữ cho tâm hồn con người luôn được nuôi dưỡng bằng yêu thương, tỉnh thức và lòng biết ơn.
Tháp Bà Ponagar không chỉ là một di sản kiến trúc Champa, mà còn là biểu tượng sống động của sự giao thoa tôn giáo – văn hóa. Nơi đây, tín ngưỡng bản địa và tinh thần Phật giáo không đối lập mà song hành, hòa quyện để tạo nên một vùng thiêng tâm linh – nơi con người tìm về cội nguồn, tìm thấy chính mình trong dòng chảy bất tận của văn hóa Việt.
