Nhớ lại cách đây 20 năm khi làm Viện trưởng Viện nghiên cứu sân khấu Việt Nam, tôi đã tổ chức và chỉ đạo hội thảo Quốc tế về nghệ thuật sân khấu Đông Nam Á. Nhà nghiên cứu Myanmar đã đến trình bày một bản tham luận rất hấp dẫn về văn hóa Myanmar. Từ đó tôi ước được thực mục sở thị, được đặt chân trên miền đất có nền văn hóa vừa tương đồng vừa dị biệt với Việt Nam, đó là văn hóa Miến Điện mà nhà sử học người Anh D.G.E HALL đã hết lời ca ngợi trong quyển sách Đông Nam Á sử lược mà tôi đã được đọc. Cuối cùng, ước mơ ấy đã thành hiện thực khi tôi được mời chủ trì buổi Gala giao lưu văn hóa Việt Nam - Asian tổ chức tại cố đô Jangon - Myanmar vào ngày 11 tháng 3 năm 2018 tại khách sạn Jangon sang trọng.
Trước ngày khai mạc Gala, chúng tôi được ban tổ chức đưa đi tham quan những di tích văn hóa nổi tiếng ở Myanamr, có địa điểm cách xa cố đô Jangon tới vài trăm cây số về phía Đông Bắc gần giáp biên giới với các nước Ấn Độ. Cuộc hành hương đường dài bằng xe bus, tôi được xếp ngồi ở dãy ghế đầu nên có thể quan sát được những thành phố, những xóm làng và ruộng đồng mang phong cách Myanmar. Những cánh đồng mênh mông trải dài bất tận, chỉ có cỏ xanh, mà không có hoa màu.
Người hướng dẫn du lịch cho biết: Người nông dân Myanmar chỉ làm mỗi năm một vụ lúa đã đủ ăn nên sau khi thu hoạch thì, đất bỏ hoang tới tháng 9 để trâu, bò tha hồ sống với cỏ xanh và rơm rạ. Tuy vậy cũng trên những cánh đồng mênh mông này, người nông dân Myanmar lại trồng rất nhiều hoa quả, đúng vụ tháng ba, người ta thu hoạch và bày bán khắp nơi hai bên đường quốc lộ, nhiều nhất là dưa, bưởi và xoài… Dường như người bán thì nhiều người mua thì ít, gần giống như Miền Nam Việt Nam - từ Khánh Hòa trở vào Nam Bộ hai bên đường la liệt trái cây.
Từ ngoại ô Rangun đến vùng ngoại ô thành phố rất nhiều dừa, những cây dừa thẳng tắp, cao vút hơn mười mét, trên đó có những chùm trái nhỏ và sai. Tôi cứ nghĩ không biêt làm sao để hái được những chùm dừa trên cao chót vót ấy? Ở Miền Nam Việt Nam, cây dừa cao nhất cũng cao chừng năm, bảy mét, còn đa số là đứng với tay hái cũng được như dừa Xiêm. Một nét rất riêng nữa của người nông dân Myanmar là hai bên đường Quốc lộ có rất nhiều túp nhà lợp lá để buôn bán nhỏ, hoặc phục vụ ăn uống cho người đi đường, trông rất thanh bình, thỉnh thoảng mới có một vài thị trấn, nhà mới xây, cao nhất là năm, sáu tầng. Người dẫn cho biết, thợ xây những ngôi nhà mới này đa số là người từ Việt Nam sang làm thuê. Tuy vậy phong cảnh và phong cách kiến trúc vẫn đậm nét Myanmar.
Sự khác biệt này, tạo ra nét riêng của thiên nhiên Myanmar. Một nét riêng nữa về phong cách, về bản sắc Myanmar là cách ăn mặc của người lao động, hầu hết nam nữ đều mặc váy, ít khi đội nón, đội mũ, mặc dù ai cũng bôi một lớp kem chống nắng được chế ra từ loại cây đặc biệt chỉ có ở Myanmar và một nét đặc biệt nữa là ai cũng đi dép lê có quai, từ ngoài đường đến trong nhà chùa, trong chợ trời, trong siêu thị. Người Myanmar hiền lành, không ăn to nói lớn, không mê tín dị đoan, họ chỉ sùng kính Phật mà thôi. Sùng kính nhưng không mê muội, không mê tín dị đoan. Họ đến chùa để chiêm bái bằng cái tâm trong sáng như Phật dạy “Phật tại tâm”, không chen lấn, không đốt nhang, đốt giấy, cũng không dâng hoa quả lên bàn thờ, chỉ có số ít người mua mấy bông hoa đem cắm vào chiếc lọ nhỏ trên bàn thờ, hoặc một góc bên cạnh. Cũng có người thắp nhang nhưng cũng chỉ là tượng trưng không có khói hương nghi ngút. Đúng là yên tĩnh như nhà chùa, một nét văn hóa đẹp mà chắc ai cũng đã từng đến chùa ở Việt Nam đều phải suy nghĩ và đối chiếu tại sao lại đặt trên bàn thờ Phật ngập tràn những lễ vật rất thực tế, rất thực dụng, thậm chí có cả bia, coca cola giống như đi cống các quan tham ngoài đời! Phật là tâm, ngoài ra không có gì khác. Văn hóa phương Đông nói chung và văn hóa Việt Nam là theo nguyên tắc tượng trưng và cách điệu, không tả thực mà rất thực như ta thấy người Myanmar thể hiện trong các nhà chùa, từ cửa vào cách khu thờ tự hàng trăm mét phải cởi giầy, dép, bí tất, đi chân không, nhẹ nhàng bước và hướng tâm mình vào chốn linh thiêng, không ai nói to, không ai chen lấn rồi lặng lẽ quỳ lễ bái, miệng lẩm nhẩm tụng niệm. Thầy chùa cũng không gõ mõ tụng kinh. Đúng là tĩnh lặng như chùa.
Những ngôi chùa hoành tráng những tượng phật khổng lồ, từ chân đồi phải bước lên hàng trăm bậc mới tới chùa Shne Man dan. Đây là ngôi chùa cực lớn có tuổi đời ngàn năm, sừng sững tọa lạc trên một không gian rộng lớn với nhiều ngôi chùa liên hoàn giống như một cung điện hoành tráng, uy nghiêm, chói sáng một màu vàng. Người tham quan phải mất hàng giờ mới chiêm bái hết các ban Phật trải dài hàng mấy trăm mét.
Sau chùa Shne Man dan là chùa Đá Vàng ở Bago phía Đông Bắc Myanmar. Ngôi chùa là một hòn đá cực lớn mang hình Phật nằm trên đỉnh núi cao cách mặt biển hơn 1000 mét. Từ rất xa xưa, người ta xây một tượng Phật trên đầu tảng đá và được dát bằng vàng thật, nên được gọi là chùa Đá Vàng. Nhiều thế kỷ qua chùa Đá Vàng đã trở thành nơi thờ tự linh thiêng bậc nhất, không chỉ thu hút tăng ni phật tử mà đã có hàng triệu người trong và ngoài nước đến chiêm bái, tham quan. Ai đã đến đây đều tỏ lòng khâm phục vẻ đẹp độc đáo của ngôi chùa và biết ơn những người đã bỏ công sức xây dựng ngôi chùa mà nay đã trở thành di sản của nhân loại.
Ngôi chùa cuối cùng và cũng là ngôi chùa lớn nhất, đẹp nhất ở Myanmar, nếu không nói là cả thế giới là Chùa vàng Sờ quy đa gờn ở Ran gun. Ngôi chùa hoành tráng đồ sộ, nhiều tòa kết nối liên hoàn trải dài trên một không gian rộng lớn hàng ngàn hecta. Từ cửa vào phải bỏ giầy, dép, bí tất rồi qua cửa kiểm tra an ninh, từ tầng trệt lên khu chùa, phải đi bằng thang máy, tiếp nối là một hành lang dài dằng dặc gần giống như hành lang trong khu Di Hòa Viên ở Bắc Kinh Trung Quốc. Mới bước vào đã thấy trùng điệp những mái chùa vàng uốn cong, những bàn thờ Phật cùng với hàng trăm pho tượng các nhân vật quan trọng trong đạo Phật. Mỗi pho tượng là một tác phẩm nghệ thuật tuyệt vời được phủ bằng vàng thật. Có thể nói, đến đây mới thấy Myanmar là đất Phật, Phật được tôn thờ linh thiêng nhất, trang trọng nhất. Những ngôi chùa ở đây là những di sản văn hóa vô cùng quý giá của người Myanmar và cả của nhân loại. Dù là cưỡi ngựa xem hoa, nhưng cũng mất hàng giờ mới bước qua được một khu văn hóa tâm linh bậc nhất của xứ Phật.
Một điều mà tôi muốn nói thêm ở đây, là không gian văn hóa Chùa vàng với văn hóa viếng chùa, văn hóa lễ Phật. Ở đây không có gõ mõ tụng kinh, không có dâng hương hoa, dâng lễ vật trên ban thờ Phật, mà từ phật tử tăng ni, đến những người tham quan trong và ngoài nước đều im lặng, chắp tay lễ Phật bằng động tác biểu trưng, ngoài ra không có một động thái gì gây lên tiếng động trước những pho tượng trầm mặc, uy linh. Trải qua hàng trăm năm mà những gì đã có ở đây từ ngôi chùa đến tượng Phật vẫn nguyên vẹn, vẫn chói sáng một màu vàng tươi rói, bởi không có những bàn tay sờ mó, vuốt ve và xâm phạm đến di tích, đó là văn hóa ứng xử với di sản, với những thần linh, những đầng linh thiêng và với cả những công trình kiến trúc tâm linh. Ở đây không hề có khẩu hiệu cảnh báo, không có người bảo vệ nhắc nhở “Đừng chạm tay vào hiện vật” như Việt Nam ta, mà mọi thứ, mọi hiện vật đều nguyên si, sáng láng như mới được trưng bày. Đúng là Chùa vàng được quý như vàng…
Một điều mà tôi muốn nói thêm ở đây, là không gian văn hóa Chùa vàng với văn hóa viếng chùa, văn hóa lễ Phật. Ở đây không có gõ mõ tụng kinh, không có dâng hương hoa, dâng lễ vật trên ban thờ Phật, mà từ phật tử tăng ni, đến những người tham quan trong và ngoài nước đều im lặng, chắp tay lễ Phật bằng động tác biểu trưng, ngoài ra không có một động thái gì gây lên tiếng động trước những pho tượng trầm mặc, uy linh. Trải qua hàng trăm năm mà những gì đã có ở đây từ ngôi chùa đến tượng Phật vẫn nguyên vẹn, vẫn chói sáng một màu vàng tươi rói, bởi không có những bàn tay sờ mó, vuốt ve và xâm phạm đến di tích, đó là văn hóa ứng xử với di sản, với những thần linh, những đầng linh thiêng và với cả những công trình kiến trúc tâm linh. Ở đây không hề có khẩu hiệu cảnh báo, không có người bảo vệ nhắc nhở “Đừng chạm tay vào hiện vật” như Việt Nam ta, mà mọi thứ, mọi hiện vật đều nguyên si, sáng láng như mới được trưng bày. Đúng là Chùa vàng được quý như vàng…
Một công trình nghệ thuật tâm linh cuối cùng mà tôi được xem, là Tượng Phật nằm. Đây là bức tượng phật lớn nhất thế giới với chiều dài hơn 100 mét, với kích cỡ khổng lồ, một tác phẩm nghệ thuật rất đẹp, rất thật được đặt trong một tòa nhà vô cùng rộng lớn mà người đứng đằng chân tượng gọi người ở đầu tượng không thể nghe được. Có thể coi đây là một kỷ lục thế giới về tượng phật do một thủ hiến cách đây 500 năm tự bỏ tiền thực hiện nên ngôi chùa mang tên ông. Để cho bức tượng khổng lồ không đơn độc, người ta còn làm hàng chục bức tượng phật nằm cỡ nhỏ hơn và đặt ở vòng quanh khu nhà, để cho người xem có thể thấy như hình bóng của Phật nằm được tỏa ra khắp nơi, đồng thời người ta cũng dựng lên những bàn thơ nhỏ dưới thân tượng để tăng ni phật tử và người tham quan có thể thấp nến châm nhang chiêm bái đức Phật.
Tôi đã đến nhiều nước thờ Phật là chính như Lào, Campuchiaa, Đài Loan, Thái Lan, nhưng dường như chỉ có Myanmar là có nhiều chùa vàng và tượng Phật đẹp nhất hoành tráng nhất. Đúng như lời đồn: Myanmar là đất Phật.
Myanma - Hà Nội (13 - 15 - 2018)
GS Hoàng Chương
