Đền Ông Hoàng Mười trong không gian văn hoá Phật giáo xứ Nghệ

Tóm tắt

Đền Ông Hoàng Mười là một điểm nhấn đặc sắc trong bản đồ tín ngưỡng dân gian Việt Nam, gắn liền với hệ thống thờ Tứ phủ, đặc biệt phổ biến tại miền Bắc và Bắc Trung Bộ. Tọa lạc tại vùng đất địa linh Nghệ An - nơi Phật giáo từng rất phát triển - đền không chỉ là trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng cộng đồng mà còn là không gian hội tụ nhiều lớp văn hóa tôn giáo, đặc biệt là sự ảnh hưởng của Phật giáo.

Bài viết này tập trung phân tích vai trò của Đền Ông Hoàng Mười trong không gian văn hóa Phật giáo Nghệ An, từ đó làm rõ đặc trưng tiếp biến văn hóa, sự giao thoa giữa tín ngưỡng dân gian và Phật giáo trong đời sống tinh thần người Việt.

Từ khóa: Đền Ông Hoàng Mười, tín ngưỡng Tứ phủ, Phật giáo Nghệ An, văn hóa tâm linh, tiếp biến tôn giáo.

1. Mở đầu

Không gian tín ngưỡng của người Việt là một hệ thống đa tầng, đa dạng và linh hoạt. Trong hệ thống ấy, tín ngưỡng thờ Mẫu và các vị Thánh trong Tứ phủ chiếm vị trí quan trọng, góp phần tạo nên bản sắc riêng biệt cho văn hóa Việt. Bên cạnh đó, Phật giáo - với tinh thần nhập thế và hòa hợp đã sớm hòa quyện với tín ngưỡng bản địa để tạo nên một không gian văn hóa tâm linh phong phú, đặc biệt ở các vùng văn hóa lâu đời như Nghệ An.

Đền Ông Hoàng Mười tại Nghệ An là một di tích gắn liền với tín ngưỡng Tứ phủ, đồng thời là một minh chứng sống động cho sự giao thoa giữa văn hóa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian bản địa. Bài viết này đặt trọng tâm vào việc lý giải hiện tượng văn hóa - tôn giáo đặc sắc ấy, xem xét Đền Ông Hoàng Mười như một thực thể văn hóa tổng hợp, không chỉ mang giá trị tâm linh mà còn đóng vai trò trong giáo dục đạo đức và củng cố bản sắc văn hóa dân tộc.

2. Bối cảnh hình thành Đền Ông Hoàng Mười trong không gian văn hóa xứ Nghệ

2.1. Vị trí địa lý và đặc trưng không gian

Đền Ông Hoàng Mười nằm bên bờ sông Lam, nơi được xem là cái nôi của nhiều giá trị văn hóa - tôn giáo cổ xưa. Từ xa xưa, vùng đất này đã là trung tâm cư dân của người Việt cổ, đồng thời là hành lang di chuyển, giao lưu văn hóa giữa Bắc - Trung Bộ. Chính vì vậy, không gian này hội tụ đủ các yếu tố: địa linh - nhân kiệt - văn hóa sâu dày, tạo điều kiện cho việc hình thành một trung tâm tín ngưỡng lớn như Đền Ông Hoàng Mười.

2.2. Truyền thuyết và hình tượng Ông Hoàng Mười

Theo dân gian, Ông Hoàng Mười là một trong mười vị hoàng tử của vua Cha Ngọc Hoàng và Mẫu Liễu Hạnh, được cử xuống hạ giới để giúp dân trừ tà, làm điều thiện. Tuy nhiên, một truyền thuyết phổ biến hơn tại Nghệ An cho rằng ông là một vị quan văn, có công trấn thủ vùng Nghệ Tĩnh, sau khi mất hiển linh, phù trợ dân chúng, được lập đền thờ phụng.

Ông Hoàng Mười thường hiện lên trong tâm thức cộng đồng như một vị “Thánh” trí tuệ, tài giỏi, từ bi, yêu nước, gần dân. Điều này lý giải vì sao trong lễ hầu đồng, giá Ông Hoàng Mười thường được “truyền tụng” là giá hầu văn chương, linh ứng và được nhân dân khắp miền Bắc Trung Bộ ngưỡng vọng.

3. Không gian Phật giáo Nghệ An: dòng chảy và bản sắc

3.1. Lịch sử phát triển Phật giáo xứ Nghệ

Từ thời Lý - Trần, Phật giáo phát triển rực rỡ tại Nghệ An. Nhiều thiền phái lớn như Vô Ngôn Thông, Trúc Lâm Yên Tử đều từng đặt dấu chân tại đây. Hệ thống chùa chiền như chùa Đại Tuệ, chùa Cổ Am, chùa Gám, chùa Tượng Sơn… là những minh chứng cho truyền thống Phật giáo bền vững.

Phật giáo ở xứ Nghệ mang sắc thái nhập thế sâu sắc: các nhà sư không chỉ truyền đạo mà còn khai hoang lập ấp, giúp dân chữa bệnh, dạy học, làm ruộng. Chính tinh thần gần gũi đời sống ấy đã giúp Phật giáo tại Nghệ An dễ dàng hội nhập với tín ngưỡng bản địa.

3.2. Phật giáo và tín ngưỡng bản địa: hòa nhập, không triệt tiêu

Không giống như một số tôn giáo có xu hướng “độc tôn hóa”, Phật giáo Đại thừa Việt Nam - đặc biệt là tại miền Bắc và Bắc Trung Bộ - luôn tiếp cận tín ngưỡng bản địa một cách mềm dẻo. Việc người dân “đi chùa cầu an, về phủ cầu lộc” phản ánh thực tế rằng đời sống tâm linh người Việt là một hệ liên kết chặt chẽ giữa đạo lý (Phật giáo) và niềm tin bản địa (thờ Mẫu, thờ Thành hoàng, thờ Tứ phủ). Điều đó giúp Đền Ông Hoàng Mười vừa là nơi linh ứng, vừa là chốn tu tâm dưỡng tính.

4. Giao thoa Phật giáo - Tứ phủ tại Đền Ông Hoàng Mười

4.1. Yếu tố Phật giáo trong kiến trúc và không gian đền

Mặc dù là đền Tứ phủ, song Đền Ông Hoàng Mười mang đậm chất “chùa hóa”: có tượng Quan Âm, tượng Tam Thế Phật, hương án bài trí theo trục chính của chùa. Cửa võng, câu đối, nghi môn… đều khắc các chữ “Tâm”, “Tuệ”, “Thiện”, “Giác” - vốn là những khái niệm Phật học nền tảng.

Nhiều du khách khi bước vào đền cảm nhận đây là một không gian “tịnh” - yên bình, trang nghiêm, gần gũi với chùa Phật hơn là nơi lễ bái xin xăm. Điều này cho thấy cộng đồng đã vô thức “Phật giáo hóa” không gian đền như một cách nâng cao đời sống đạo đức và lòng tin tâm linh.

4.2. Lễ hội Đền và nghi thức Phật giáo

Lễ hội Đền Ông Hoàng Mười diễn ra vào ngày 10/10 Âm lịch, có sự tham gia của các nghi lễ mang yếu tố Phật giáo như:

Tụng kinh Dược Sư, cầu siêu cho vong linh.

Lễ trai đàn chẩn tế, phát lộc chay, lễ thả đèn hoa đăng.

Tăng ni từ các chùa trong tỉnh đến giảng pháp, tổ chức lễ quy y cho dân chúng.

Nghi lễ phóng sinh, làm phúc, góp gạo xây chùa...

Các nghi lễ này không triệt tiêu lễ hầu đồng truyền thống, mà bổ sung và định hướng tín ngưỡng theo tinh thần từ bi - trí tuệ - vô ngã. Nhờ đó, Đền trở thành nơi vừa cầu lộc - cầu tài, vừa học đạo - hành thiện.

5. Vai trò xã hội - văn hóa của Đền Ông Hoàng Mười

5.1. Trung tâm tâm linh - du lịch - giáo dục đạo đức

Đền Ông Hoàng Mười không chỉ là một điểm du lịch tâm linh nổi tiếng mà còn là nơi lan tỏa đạo đức xã hội. Trong đời sống hiện đại, nhiều người đến Đền để “tịnh tâm”, “hướng Phật”, “giải nghiệp”, “sám hối”, tìm sự yên ổn trong tâm hồn - chứ không đơn thuần là cầu lộc vật chất. Các lớp học kinh, hội giảng Phật pháp, chương trình thiện nguyện tại Đền đã trở thành kênh giáo dục đạo lý cộng đồng.

5.2. Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống

Sự tồn tại và phát triển của Đền Ông Hoàng Mười là bằng chứng về khả năng thích nghi của văn hóa truyền thống trong thời đại mới. Việc kết hợp giữa tín ngưỡng dân gian và Phật giáo không làm mất đi giá trị gốc, mà tạo nên một mô hình tín ngưỡng “sống”, không bị bảo tàng hóa. Đây là hướng đi bền vững trong công cuộc bảo tồn và phát triển văn hóa Việt Nam.

6. Kết luận

Đền Ông Hoàng Mười là một thực thể văn hóa đặc sắc, vừa mang đậm tín ngưỡng Tứ phủ, vừa là không gian thấm đẫm tinh thần Phật giáo xứ Nghệ. Sự giao thoa này tạo nên một dạng thức tín ngưỡng dung hòa, nhân văn, vừa linh thiêng vừa đạo lý - phù hợp với tâm thức người Việt.

Để bảo tồn và phát huy giá trị Đền trong bối cảnh hiện đại, cần đặt nó trong tổng thể phát triển văn hóa - du lịch - giáo dục đạo đức xã hội, đồng thời khuyến khích các hoạt động nghiên cứu, truyền thông sâu rộng nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò của tín ngưỡng - tôn giáo trong phát triển con người và xã hội.