Tín ngưỡng thờ Mẫu trong giai đoạn hiện nay: Bản sắc dân tộc và những thách thức bảo tồn

Tóm tắt

Tín ngưỡng thờ Mẫu - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại là một dạng tín ngưỡng dân gian độc đáo của người Việt, phản ánh tinh thần tôn vinh người mẹ và các lực lượng siêu nhiên của vũ trụ. Trong giai đoạn hiện nay, tín ngưỡng này đang chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ về quy mô và mức độ phổ biến. Tuy nhiên, sự phục hồi đó đi kèm với nhiều biến đổi, đặt ra những thách thức trong việc bảo tồn giá trị nguyên bản của di sản. Bài viết tập trung phân tích các biểu hiện thực hành tín ngưỡng hiện nay, vai trò của nó trong đời sống văn hóa – xã hội, đồng thời nhận diện những nguy cơ lệch chuẩn và đề xuất một số định hướng bảo tồn, phát huy di sản tín ngưỡng thờ Mẫu trong bối cảnh hiện đại.

Từ khóa: Tín ngưỡng thờ Mẫu, hầu đồng, di sản văn hóa phi vật thể, bản sắc văn hóa, bảo tồn văn hóa.

1. Đặt vấn đề

Tín ngưỡng thờ Mẫu là một sản phẩm văn hóa độc đáo, kết tinh từ nhiều lớp văn hóa bản địa, dân gian và tôn giáo, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của người Việt. Với hệ thống các vị Mẫu đại diện cho bốn yếu tố của vũ trụ – trời, đất, sông nước và rừng núi – cùng nghi lễ hầu đồng mang tính nghệ thuật cao, tín ngưỡng thờ Mẫu là sự kết hợp tinh tế giữa tâm linh và thẩm mỹ. Việc UNESCO công nhận tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại (năm 2016) không chỉ khẳng định giá trị đặc biệt của loại hình tín ngưỡng này mà còn mở ra cơ hội và thách thức trong việc bảo tồn, phát triển di sản trong bối cảnh toàn cầu hóa và thị trường hóa hiện nay.

2. Tín ngưỡng thờ Mẫu – Giá trị văn hóa và bản sắc dân tộc

Tín ngưỡng thờ Mẫu là hình thức thờ cúng các nữ thần đại diện cho quyền năng sinh sôi, che chở và cứu độ con người, gắn liền với truyền thống "trọng nữ" của người Việt. Khác với các tôn giáo có hệ thống giáo lý chặt chẽ, tín ngưỡng thờ Mẫu mang tính linh hoạt, bao dung, cho phép nhiều cộng đồng khác nhau cùng thực hành mà không tạo xung đột.

Giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện trên nhiều phương diện:

Văn hóa – tâm linh: Là nơi trú ngụ tinh thần cho hàng triệu người dân, giúp họ tìm kiếm sự bình an, giải tỏa lo âu và kết nối với cội nguồn.

Nghệ thuật trình diễn: Nghi lễ hầu đồng là một tổng hòa nghệ thuật dân gian – từ âm nhạc chầu văn, múa, trang phục cho đến biểu cảm diễn xuất – tất cả tạo nên một loại hình nghệ thuật biểu diễn giàu tính biểu tượng.

Cộng đồng – xã hội: Tín ngưỡng thờ Mẫu gắn kết các tầng lớp xã hội thông qua hệ thống thanh đồng, cung văn, con nhang đệ tử và những người tham gia tín ngưỡng, tạo thành một cộng đồng có tính hỗ trợ và chia sẻ.

3. Những biểu hiện mới trong thực hành tín ngưỡng hiện nay

Trong giai đoạn hiện nay, tín ngưỡng thờ Mẫu có nhiều biểu hiện thay đổi rõ nét:

Gia tăng nhanh về số lượng thanh đồng và đền phủ: Nhiều thanh đồng trẻ tuổi được "mở phủ", các phủ thờ được phục dựng và mở rộng, đi cùng với sự sôi động của các nghi lễ hầu đồng.

Lan tỏa trên không gian mạng: Nhiều kênh YouTube, fanpage chia sẻ video hầu đồng thu hút hàng triệu lượt xem, biến tín ngưỡng thành nội dung đại chúng, tạo ra một "thị trường tâm linh" trên không gian ảo.

Tham gia của giới trí thức, văn nghệ sĩ: Tín ngưỡng thờ Mẫu không còn là "tín ngưỡng của nông dân" mà được quan tâm bởi nhiều tầng lớp trong xã hội, trong đó có cả giới nghiên cứu và sáng tạo nghệ thuật.

4. Những thách thức trong bảo tồn giá trị nguyên bản

Mặc dù phát triển nhanh chóng, tín ngưỡng thờ Mẫu hiện nay cũng đang đối mặt với nhiều nguy cơ:

4.1. Thương mại hóa và lệch chuẩn nghi lễ

Một số thực hành có biểu hiện quá đà như:

Mâm lễ xa hoa, trang sức dát vàng, nghi lễ kéo dài hàng giờ;

Biểu diễn hầu đồng như show nghệ thuật bán vé, thiếu không gian linh thiêng;

Truyền căn, mở phủ tùy tiện, dẫn đến hệ lụy tâm lý cho người tham gia.

4.2. Biến dạng trong tiếp cận và thực hành của giới trẻ

Một bộ phận giới trẻ tiếp cận tín ngưỡng như một trào lưu văn hóa "trendy" hơn là nghi lễ tâm linh. Việc thiếu nhận thức đúng đắn có thể dẫn đến sự sai lệch trong thực hành, khiến tín ngưỡng trở nên méo mó.

4.3. Mâu thuẫn giữa phát triển du lịch và bảo tồn di sản

Một số địa phương biến tín ngưỡng thờ Mẫu thành sản phẩm du lịch nhưng chưa có sự hướng dẫn chuyên môn hoặc quy chuẩn bảo tồn rõ ràng. Điều này có thể dẫn đến "du lịch hóa tâm linh", phá vỡ tính linh thiêng và làm mờ bản sắc văn hóa.

5. Một số kiến nghị và định hướng bảo tồn

Để bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu một cách bền vững, cần có những giải pháp đồng bộ:

Nâng cao nhận thức cộng đồng: Thông qua các hoạt động truyền thông, xuất bản, hội thảo chuyên đề, chương trình giáo dục văn hóa dân gian để phổ cập kiến thức chuẩn xác về tín ngưỡng.

Tăng cường vai trò của các nghệ nhân và nhà nghiên cứu: Họ chính là “người giữ lửa” của di sản, có khả năng định hướng cộng đồng, truyền dạy giá trị cốt lõi và làm cầu nối giữa truyền thống và hiện đại.

Thiết lập cơ chế quản lý linh hoạt: Cần phân định rõ ranh giới giữa tín ngưỡng và mê tín, đồng thời xây dựng quy chế tổ chức lễ hội, nghi lễ phù hợp với bối cảnh đương đại mà không làm mai một bản sắc.

Kết hợp bảo tồn và phát triển du lịch có trách nhiệm: Phát triển du lịch tâm linh phải dựa trên nguyên tắc “bảo tồn trước – khai thác sau”, đặt yếu tố văn hóa – tâm linh lên hàng đầu thay vì lợi ích kinh tế ngắn hạn.

6. Kết luận

Tín ngưỡng thờ Mẫu là di sản sống động, phản ánh chiều sâu văn hóa và tinh thần của người Việt. Trong giai đoạn hiện nay, sự hồi sinh và lan tỏa của tín ngưỡng này là tín hiệu tích cực cho việc phục dựng bản sắc văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, để di sản không bị thương mại hóa, biến dạng, cần có sự vào cuộc mạnh mẽ từ nhà nước, giới nghiên cứu, nghệ nhân và chính cộng đồng thực hành. Chỉ khi giữ được tính linh thiêng, giá trị nguyên bản và khả năng thích ứng mềm dẻo, tín ngưỡng thờ Mẫu mới thực sự là di sản văn hóa đại diện cho tinh thần Việt Nam trong thời đại mới.