Làng nghề truyền thống giữa vùng phù sa màu mỡ
Làng chiếu Định Yên nằm ven sông Hậu, được thiên nhiên ưu đãi với hệ thống cồn bãi màu mỡ – điều kiện lý tưởng để trồng cây lác và cây bố, hai loại nguyên liệu chính dùng trong nghề dệt chiếu. Theo các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, những cư dân đầu tiên của làng có nguồn gốc từ vùng đồng bằng ven biển Bắc Bộ (Thái Bình, Nam Định). Trong quá trình di cư vào phương Nam lập nghiệp, họ đã mang theo nghề dệt chiếu truyền thống và gây dựng nên làng nghề như ngày nay.
Đến với Định Yên, du khách sẽ không khỏi ấn tượng trước sắc màu rực rỡ hiện diện khắp nơi – từ hiên nhà, bờ rào cho đến lối đi trong làng. Những sợi lác đã được nhuộm xanh, đỏ, vàng, tím… được phơi dọc theo đường làng, tạo nên một không gian tràn đầy sức sống. Tiếng máy dệt cộc cạch xen lẫn tiếng nói cười của người dân càng làm tăng thêm vẻ sinh động, mộc mạc và gần gũi của một làng nghề truyền thống đang ngày ngày âm thầm gìn giữ nét đẹp xưa cũ giữa nhịp sống hiện đại.
Dệt chiếu là một công việc không hề đơn giản. Nó đòi hỏi sự khéo léo, kiên nhẫn và cả kinh nghiệm tích lũy từ nhiều thế hệ. Một người thợ lành nghề cho biết, để làm ra một chiếc chiếu đẹp thì việc chọn lác là khâu rất quan trọng. Sợi lác phải đều nhau, không quá to cũng không được quá nhuyễn. Sau khi thu hoạch, lác được phơi nắng từ 30 phút đến một giờ để tăng độ giòn và dễ nhuộm.
Quá trình nhuộm lác là cả một nghệ thuật. Phẩm màu được nấu lên trong nước sôi, sau đó người thợ sẽ nhúng từng bó lác nhỏ vào màu, căn chỉnh độ đậm nhạt bằng số lần nhúng – có khi lên đến 2–3 lần để đạt sắc độ mong muốn. Sau khi nhuộm, sợi lác được phơi thêm lần nữa dưới nắng, trước khi được đưa vào dệt.
Công đoạn dệt chiếu cũng là lúc người thợ thể hiện sự tài hoa và con mắt thẩm mỹ của mình. Tùy loại chiếu mà hoa văn, màu sắc và kỹ thuật sẽ khác nhau. Đặc biệt, các loại chiếu hoa hay chiếu vảy ốc được xem là khó dệt nhất, bởi đòi hỏi sự tính toán tỉ mỉ trong việc phân bố màu sắc, tạo hình họa tiết và “bắt chữ” sao cho đều đặn, cân đối và bắt mắt.
Sau khi dệt xong, chiếu được mang đi cắt bìa, may vải và phơi thêm một lần nữa để hoàn thiện sản phẩm.
Đa dạng sản phẩm, đậm đà bản sắc
Chiếu Định Yên nổi bật bởi sự đa dạng về kiểu dáng, hoa văn và màu sắc. Ngoài các loại chiếu trắng đơn giản, làng nghề còn nổi tiếng với chiếu in hình hoa văn truyền thống, chiếu con cò, chiếu cưới được trang trí lộng lẫy. Mỗi tấm chiếu không chỉ là vật dụng sinh hoạt thường ngày mà còn mang trong mình những giá trị thẩm mỹ và tinh thần văn hoá truyền thống.
Những mẫu hoa văn trên chiếu thường gợi nhớ đến thiên nhiên và cuộc sống lao động như hình vảy ốc, trà niên, con cờ… Thẩm mỹ mộc mạc nhưng sinh động ấy chính là điểm thu hút khách hàng khắp nơi, từ vùng nông thôn đến đô thị. Giá cả của chiếu cũng rất phải chăng, phù hợp với nhiều tầng lớp người tiêu dùng.
Không chỉ dừng lại ở chức năng sử dụng, chiếu Định Yên còn là biểu tượng cho tinh thần lao động cần cù, tỉ mỉ và bàn tay khéo léo của người dân địa phương. Mỗi tấm chiếu là kết tinh của văn hóa, của kỹ năng thủ công truyền đời và là sự gắn bó máu thịt giữa người thợ với mảnh đất quê hương.
Gìn giữ và phát huy giá trị truyền thống
Nghề dệt chiếu Định Yên không chỉ góp phần lưu giữ bản sắc văn hóa dân tộc mà còn đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế địa phương. Hàng trăm hộ dân vẫn gắn bó với nghề, xem đây là nguồn thu nhập chính giúp ổn định cuộc sống và tạo việc làm tại chỗ cho nhiều lao động nông thôn.
Trong thời đại công nghiệp hóa – hiện đại hóa, nghề dệt chiếu thủ công đang đứng trước nhiều thách thức từ sự cạnh tranh của các sản phẩm công nghiệp và biến đổi trong thị hiếu người tiêu dùng. Tuy nhiên, người dân Định Yên vẫn kiên trì với nghề, đồng thời từng bước đổi mới mẫu mã, áp dụng thêm một số công nghệ bán tự động để tăng năng suất nhưng không làm mất đi bản sắc truyền thống.
Chính quyền địa phương cũng đã có nhiều chính sách hỗ trợ làng nghề, từ đào tạo nghề, hỗ trợ vay vốn sản xuất, đến xúc tiến thương mại và quảng bá sản phẩm qua các hội chợ, sự kiện du lịch văn hóa. Năm 2013, nghề dệt chiếu Định Yên chính thức được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc khẳng định giá trị văn hóa và vị thế của làng nghề truyền thống này trên bản đồ văn hoá dân tộc.
Từ một vật dụng quen thuộc trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, chiếu Định Yên đã vươn mình trở thành biểu tượng văn hóa đặc trưng của vùng đất phương Nam. Không chỉ mang ý nghĩa vật chất, mỗi tấm chiếu còn là một câu chuyện kể về con người, về lao động, về bản sắc và cội nguồn.
Việc bảo tồn và phát huy nghề dệt chiếu không chỉ là trách nhiệm của người dân địa phương mà còn cần sự chung tay từ các cơ quan quản lý văn hoá và cộng đồng xã hội. Đó không chỉ là gìn giữ một nghề truyền thống, mà còn là giữ gìn một phần hồn cốt dân tộc – nơi mà những giá trị văn hóa phi vật thể tiếp tục được trao truyền, thăng hoa và sống mãi cùng thời gian.
