Trong chiến công chung đó, cùng với quân dân cả nước, nhân dân Hà Trung tự hào là một vùng hậu cứ quan trọng đã đóng góp nhân tài vật lực cho cuộc khởi nghĩa đã được sử sách ghi chép. Tuy vậy, những chiến công thầm lặng chưa được sử sách đề cập cụ thể mà sử liệu chỉ tồn tại dưới dạng truyền thuyết hoặc truyện kể dân gian. Mặc dù không phải là nguồn sử liệu chính thống nhưng ít nhiều cũng phản ánh được tấm lòng vì nước của người Hà Trung đối với cuộc khởi nghia lúc bấy giờ.
Để biết rõ hơn về người Hà Trung trong thời kỳ đầu cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã cùng với Lê Lợi (1385 - 1433) dấy binh khởi nghĩa suốt 10 năm trời “nếm mật nằm gai” và đánh đuổi quân xâm lược Minh ra khỏi bờ cõi nước Đại Việt. Qua di cảo tộc phả họ Nguyễn ở Gia Miêu lưu trữ tại nhà thờ họ, hãy tìm hiểu qua câu chuyện của một nhân vật lịch sử - vị quan đại thần nhà Lê sơ: Nguyễn Công Duẩn. Ông vốn là một hào trưởng giàu có nổi tiếng trong vùng đất thuộc chi Gia Miêu, huyện Tống Sơn cũ, nay là xã Hà Long, tỉnh Thanh Hoá. Trước hiểm hoạ xâm lăng của giặc Minh, Nguyễn công Duẩn đã cùng với một bộ phận người Hà Trung hưởng ứng lời hiệu triệu của vị chủ soái Lam Sơn động chủ - Bình Định vương Lê Lợi ủng hộ và tích cực tham gia cuộc khởi nghĩa Lam Sơn ngay từ những ngày đầu mới được nhen nhóm.
Khi ngọn cờ yêu nước từ Lam Sơn dấy lên đã được nhân dân và hào kiệt khắp nơi hưởng ứng tham gia tích cực. Nhưng thời khắc lịch sử ấy cũng là lúc thế lực quân giặc đang mạnh, mở nhiều đợt tấn công, bao vây tứ phía khiến cho nghĩa quân Lam Sơn ở vào tình thế bất an, phải đào củ mài, giết ngựa chiến làm thức ăn cho binh sĩ. Trong bối cảnh nghiêm trọng đó, ông Nguyễn Công Duẩn quyết định vừa lấy thóc gạo của gia đình mình vừa hô hào quyên góp của nhân dân trong vùng được 2 ngàn 5 trăm thạch lương, cùng với nghĩa quân Lam Sơn vượt qua gian khổ khó khăn bước đầu rồi tiếp tục đánh giặc cứu nước..
Với tấm lòng nghĩa hiệp và lập được nhiều công tích vẻ vang, ông được nhà vua tỏ lời khen tặng, sắc phong cho các chức vụ: Phụng Trực Đại phu, Đô đốc Thiên sứ hành phụ đạo dịch kiêm bản luyện quân sự vụ, Thái Bảo Hoằng quận công. Sau khi cùng với nghĩa quân Lam Sơn đánh đuổi giặc Minh ra khỏi bờ cõi nước Đại Việt, Nguyễn Công Duẩn được vua Lê Thái Tổ luận công định thưởng: “Khai quốc công thần” và ban thưởng cho ông hàng trăm mẫu ruộng.
Khi đã đứng dưới lá cờ đại nghĩa của Lê Lợi, Nguyễn Công Duẩn đã tỏ ra là một người có tài năng với nhiều đóng góp to lớn ở thời kỳ đầu cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Lê Lợi rất quý trọng ông. Ông đã từng tham gia với nghĩa quân Lam Sơn qua nhiều trận đánh và lập những chiến công vang dội, trong đó có trận đánh cuối cùng đã phá tan đội quân giặc Minh là Mộc Thạnh tại ải Lê Hoa (hay Liên Hoa) trên khu vực biên giới Đại Việt - Đại Minh vào năm 1427. Những ngày cùng “nằm gai nếm mật” phòng thủ ở đất Linh Sơn, Nguyễn Công Duẩn đã đem binh lính giải vây cho chủ soái Lê Lợi, đuổi giặc Minh phiêu tán sang tận đất Lào.
Với những đóng góp quan trọng vào cuộc kháng chiến chống giặc Minh ở thế kỷ XV – XVIII. Vua Lê Thái Tổ đã ban Chiếu chỉ tuyên dương công trạng đối với Nguyễn Công Duẩn, nội dung như sau: “Phụng: Vua dụ cho Bắc Vệ quân đại đội trưởng Nguyễn Công Duẩn, người Gia Miêu ngoại trang, huyện Tống Sơn, lộ Thanh Hoá như sau: Trẫm nhớ thuở xưa tổ tiên nhà ngươi thờ nhà triều Đinh, Lý, Trần đều hết lòng. Con cháu đời đời trung trinh. Gần đây họ Hồ bất nhân, giặc Minh ngó trộm đem binh cướp nước ta, khắp nơi rối loạn, sai trái liên miên, nhân dân đói khổ. Trẫm thừa thời, ứng vận, tập hợp người hiền, cùng bọn các ngươi mong lấy lại nước nhà. Trẫm với ngươi cùng chung hoạn nạn. Ngày hội Lam Sơn lúc mới nhóm nhen, nhà ngươi tiến lương 3 ngàn 5 trăm thạch. Đến khi nghĩa quân thất thế, tránh nạn, lui giữ Linh Sơn, lương thực thiếu thốn, nhà người đã điều 5 ngàn 3 trăm thạch để nuôi khắp mọi người, lại còn đem binh giải vây thoát nạn, đuổi địch sang tận đất Lào. Nhà ngươi một lòng một dạ thu đủ lương thực đem đến trại quân do đó quân không thiếu lương ăn. Đến khi Trẫm đem quân đến Nghệ An, nhà ngươi tiến 5 ngàn 5 thạch lương, 5 trăm bao muối để cấp đủ mọi nơi. Khi mà: Xương Giang, Chi Lăng băng tan ngói vỡ, Ninh Kiều, Tốt Động tre chẻ tro bay, việc cấp lương cho quân ăn đều do sức nhà ngươi. Trời chiều lòng người, Trẫm lấy lại được kinh thành, giữ yên được xã tắc. Bây giờ Trẫm sai bọn Lê Văn Linh xét theo lệ xưa để đền công đầu cho hợp với lòng mọi người mong đợi” (Sách Địa chí huyện Hà Trung – Nhà Xuất bản Khoa học xã hội, xuất bản năm 2005, in lại tại trang 844 và 845).
Tại Gia Miêu, xã Hà Long, tỉnh Thanh Hoá có một quần thể di tích lịch sử - tâm linh đặc biệt, gồm: Đình làng Gia Miêu và Nhà thờ họ Nguyễn Hữu (đều thờ thần hoàng Hoằng quốc công Nguyễn Công Duẩn), Lăng Trường Nguyên Thiên Tôn, Miếu Triệu Tường (nguyên miếu), Đền thờ Quan Hoàng Triệu. Quần thể di tích độc đáo này đã được xếp hạng cấp quốc gia. Nhằm bảo tồn, pháy huy giá trị di sản quý giá trên “đất quý hương”, những năm vừa qua các cấp uỷ Đảng, chính quyền địa phương và cấp trên đã quan tâm lãnh đạo, hỗ trợ đầu tư nhiều tỷ đồng để trùng tu tôn tạo, từng bước trả lại giá trị kiến trúc nghệ thuật, không gian tâm linh ban đầu của di tích. Thời gian tới, di sản văn hoá ở vùng đất thang mộc - Quê hương dòng tộc Nhà Nguyễn tồn tại và phát triển trong suốt gần hai thế kỷ với 8 đời chúa, 13 đời vua (143 năm) sẽ là điểm đến tâm linh đặc biệt đối với dòng họ Nguyễn trong và ngoài nước. Đặc biệt, là không gian để tham quan vãn cảnh, tìm hiểu khám phá vùng đất Hà Long dồi dào tiềm năng đang bật dậy sức sống mới với nhiều đột phá sẽ rất hấp dẫn và làm hài lòng đối với du khách gần xa…
