Được thành lập từ năm 2018, bên cạnh chức năng nghiên cứu, Viện còn thực hiện các dịch vụ khoa học - công nghệ như tổ chức hội nghị, hội thảo, sự kiện khoa học, truyền thông, biên soạn ấn phẩm, đào tạo chuyên môn và hợp tác trong nước - quốc tế. Mô hình hoạt động đa ngành, liên kết nhiều lĩnh vực cho phép Viện linh hoạt hơn trong việc tiếp cận thực tiễn và phục vụ cộng đồng.
Năm 2025, trong bối cảnh đất nước có nhiều sự kiện chính trị - văn hóa quan trọng và quá trình sắp xếp lại các đơn vị hành chính, bộ máy chính quyền, Viện đã có bước chuyển mình đáng chú ý. Ngày 6/5/2025, Hội đồng Quản lý Viện đã họp và thông qua kế hoạch tái cơ cấu tổ chức nhân sự. Việc kiện toàn bộ máy lãnh đạo không chỉ mang tính hành chính, mà còn phản ánh định hướng chiến lược của Viện trong việc nâng cao hiệu quả điều hành, tăng cường kết nối chuyên môn, xây dựng cơ chế phù hợp với bối cảnh hiện tại.
Trong 6 tháng đầu năm 2025, Trung tâm Nghiên cứu Lịch sử và Bảo tồn Di sản Văn hóa Quốc gia - đơn vị chủ lực trong nghiên cứu chuyên môn đã triển khai nhiều hoạt động đáng ghi nhận. Trung tâm đã tham gia góp ý bản thảo các công trình lịch sử Đảng bộ tại nhiều địa phương như xã Hữu Khuông, huyện Thanh Chương, Đô Lương, Yên Thành, Quỳnh Lưu…, góp phần nâng cao tính chính xác, khoa học cho các ấn phẩm lịch sử địa phương. Đặc biệt, Trung tâm còn phối hợp tổ chức các hoạt động kỷ niệm 135 năm ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh (19/5/1890 - 19/5/2025), thể hiện vai trò của mình trong việc lan tỏa giá trị tư tưởng - văn hóa Hồ Chí Minh.
Các cuộc điền dã, khảo sát tại địa phương được thực hiện bài bản, trong đó có các di tích quan trọng như: Đền tại núi Dụn (xã Xuân Dương), Lăng Hầu và thành Bình Ngô (xã Thanh Lâm, Nghệ An)…. Những khảo cứu này không chỉ phục vụ tư liệu cho nghiên cứu lịch sử mà còn giúp xây dựng hồ sơ bảo tồn di tích ở cấp cơ sở.
Song song đó, Viện và Trung tâm đã phối hợp với Huyện ủy các huyện Thanh Chương, Đô Lương, Yên Thành, Quỳnh Lưu triển khai chỉnh lý, tái bản và bổ sung nhiều công trình lịch sử như: Lịch sử Đảng bộ huyện Thanh Chương (1930 - 2025); Lịch sử Đảng bộ huyện Quỳnh Lưu (2000 - 2025); Lịch sử Đảng bộ huyện Đô Lương (1963 - 2025); Lịch sử Đảng bộ huyện Yên Thành (1930 - 2025).... Bên cạnh đó đang tổ chức nghiên cứu tài liệu để chỉnh lý, bổ sung công trình Lịch sử Ngành Thanh tra tỉnh Nghệ An (1957 - 2025) - một nhiệm vụ chuyên sâu có giá trị tư liệu cao.
Câu lạc bộ chuyên môn trực thuộc Trung tâm cũng đã được kiện toàn, tổ chức các buổi sinh hoạt chuyên đề, kết nạp hội viên mới. Qua các buổi sinh hoạt, hội viên được bồi dưỡng kiến thức pháp lý như Luật Di sản Văn hóa, Luật Tôn giáo - Tín ngưỡng, tạo nền tảng vững chắc cho việc tham gia vào bảo tồn di sản và tư vấn cộng đồng.
Dù đạt được nhiều kết quả tích cực, Viện vẫn đang đối mặt với không ít thách thức. Các hoạt động nghiên cứu vẫn thiên lệch về mảng lịch sử địa phương, thiếu sự gắn kết giữa nghiên cứu - bảo tồn - ứng dụng. Công tác truyền thông, quản trị văn phòng chưa phát huy hết tiềm năng. Hoạt động Câu lạc bộ còn mang tính phong trào, chưa chuyên nghiệp hóa. Một phần nguyên nhân đến từ hạn chế trong năng lực quản lý điều hành, đội ngũ chưa đồng đều, còn thiếu nhân sự chuyên sâu trong các mảng mới như công nghệ văn hóa số, số hóa di sản. Mặt khác, bối cảnh sáp nhập đơn vị hành chính, thay đổi cơ cấu chính quyền ở địa phương cũng tác động đến việc phối hợp nghiên cứu, đặc biệt trong biên soạn các công trình lịch sử cấp huyện, xã.
Để vượt qua các thách thức đặt ra, trong thời gian tới, Viện Nghiên cứu Văn hóa và Phát triển xác định rõ định hướng ưu tiên tập trung chuyên sâu vào các lĩnh vực văn hóa, lịch sử, bảo tồn di sản, đặc biệt là ứng dụng kết quả nghiên cứu vào truyền thông, xuất bản và tư vấn cộng đồng; Tổ chức nhiều hơn các sự kiện học thuật, hội thảo khoa học, kết nối với địa phương, doanh nghiệp và giới nghiên cứu; Đa dạng hóa nguồn thu qua dịch vụ đào tạo, tư vấn, biên soạn, truyền thông văn hóa; Tăng cường năng lực quản lý bằng hình thức giao khoán nhiệm vụ rõ ràng theo từng chương trình, dự án; Phát triển truyền thông nội bộ, xây dựng thương hiệu Viện như một địa chỉ uy tín trong lĩnh vực nghiên cứu - bảo tồn văn hóa.
Trong một xã hội đang chuyển động mạnh mẽ, khi các giá trị truyền thống đứng trước nhiều thách thức, việc gìn giữ và phát triển văn hóa đòi hỏi các tổ chức nghiên cứu phải linh hoạt, sáng tạo và gắn bó chặt chẽ với đời sống. Với nền tảng đã được xây dựng và những định hướng rõ ràng, Viện Nghiên cứu Văn hóa và Phát triển hứa hẹn sẽ tiếp tục là một hạt nhân quan trọng trong hệ thống nghiên cứu văn hóa Việt Nam, góp phần nâng cao năng lực tư duy khoa học, bảo tồn giá trị di sản và lan tỏa tri thức đến cộng đồng.
