Ngày này những ai theo đạo Phật gọi là ngày lễ Vu Lan, còn người Trung Quốc gọi là ngày lễ tiết Trung Nguyên, đối với người dân Việt Nam thì gọi là ngày Rằm tháng Bảy, ngày Xá tội vong nhân. Ba tên gọi này khác nhau nhưng có một điểm chung đó là sự báo hiếu đối với những người đã khuất và những người đang sống.
Ngày lễ Vu Lan có nguồn gốc từ việc Mục Kiền Liên cứu mẹ khỏi kiếp ngạ quỷ. Chuyện rằng khi ông Mục Kiền Liên đã tu luyện thành công nhiều phép thần thông. Mẹ ông là bà Thanh Đề đã qua đời, ông tưởng nhớ và muốn biết bây giờ mẹ như thế nào nên dùng mắt phép nhìn khắp trời đất để tìm. Thấy mẹ mình đang làm ngạ quỷ (do lúc sinh thời làm nhiều điều ác), bị đói khát hành hạ khổ sở. Thấy vậy, ông đã đem cơm xuống dâng mẹ. Nhưng khi thức ăn được đưa lên miệng thì đều hóa thành than đỏ rực. Thấy vậy, ông quay về tìm Phật để hỏi cách cứu mẹ, Phật dạy rằng: Chỉ có một cách đó là nhờ chư chư tăng khắp mười phương hợp lực lại. Và ngày rằm tháng bảy là ngày chư tăng tụ họp nên hãy sắm sửa lễ cúng chư tăng vào ngày đó". Theo lời Phật dạy, ông về tổ chức sắm lễ để nhờ chư tăng, vì thế mẹ của ông đã được giải thoát. Từ đó, ngày lễ Vu Lan ra đời.
Còn đối với người Trung Quốc và cả người Việt Nam thì tháng thứ bảy trong năm được coi là Tháng ma (Quỷ nguyệt). Tháng này những con ma và linh hồn (bao gồm cả của tổ tiên đã qua đời), từ các cõi âm sẽ được về thăm những người sống. Đúng vào ngày thứ mười lăm, cõi thiên đàng và địa ngục sẽ mở cửa. Khi đó ông bà, tổ tiên, hay cha mẹ đã khuất sẽ về với con cháu, nên con cháu phải làm lễ để tỏ lòng hiếu thảo của mình. Đây cũng là lúc các cô hồn không nơi nương tựa được lên dương gian nên mọi người bên cạnh làm lễ cho những người thân của mình thì cũng không quên dành phần cho họ để thể hiện lòng thương cảm. Vì thế mà ngày còn gọi là ngày "Xá tội vong nhân" để "cúng cô hồn, "cúng thí thực" (tặng thức ăn).
Về phần nghi lễ, vào ngày 15/7, mọi gia đình đều làm mâm cỗ để cúng. Bên cạnh mâm lễ cỗ cúng ông bà, tổ tiên còn có mâm cỗ cũng các cô hồn. Riêng ở Việt Nam, vào ngày này những người theo đạo Phật còn có nghi thức "Bông hồng cài áo". Bông hồng hồng cho những ai còn mẹ và bông trắng cho những ai mất mẹ, nhắc nhở về lòng hiếu thảo và tình người. Nghi thức này do thiền sư Thích Nhất Hạnh khởi xướng năm 1962.
Như vậy, tuy có ba ngày lễ có tên gọi khác nhau nhưng đều có chung một ý nghĩa đó là thể hiện tấm lòng hiếu thảo của người sống đối với cha mẹ mình và giữa người sống và người đã khuất, đó là cha mẹ, ông bà, tổ tiên của mình, hay những kẻ bơ vơ không chốn nương thân khi mất.
Ý nghĩa của tháng này là vậy, nên một số quan niệm cho rằng tháng 7 là tháng không may, tháng xui xẻo là một quan niệm không chính xác. Mà trái lại, đây là tháng ta nên làm các hoạt động để đền ơn, để báo hiếu với những người đang sống và những người đã khuất.
Hoàng Kiểm
