Chùa An Xá là một trong những công trình văn hóa Phật giáo hiếm hoi trên đất Quảng Bình còn giữ được gần như nguyên bản kiểu cách thiết kế của một ngôi chùa cổ. Án ngữ trước mặt tiền ngôi chùa là bức bình phong được xây dựng bằng gạch đá vững chắc. Đây là một bức bình phong kiểu cuốn thư được biến thể với hình mặt rồng đắp nổi bao quát hết phần chính diện. Hai đuôi bức cuốn thư là hai con hạc chễm chệ trên lưng hai con rùa đứng đối diện với nhau, biểu thị cho vẻ hài hòa của đất trời, sự trường thọ và thịnh vượng. Tiền sảnh là điểm nhấn nổi bật nhất trong không gian nhỏ hẹp của chùa An Xá, được bố trí bằng 3 lối cửa ra vào cao rộng bằng nhau. Bờ tường của bức tiền sảnh chia làm 3 phần, tất cả các chi tiết điêu khắc đều ưu ái cho phần trung tâm với ba chữ “An Xá Tự” và các họa tiết đắp nổi công phu hình long, ly, quy, phụng. Với cách bài trí cân đối và giản dị đó, chùa An Xá vừa mang đến vẻ đẹp thanh tịnh, thoát tục của chùa chiền vừa toát lên sự vững chãi, trong sáng của một căn cứ lịch sử ở giữa lòng dân.
Cây đa Đại tướng Võ Nguyên Giáp trồng trong khuôn viên chùa An Xá, năm 1999 (Nguồn: baoquangbinh.vn)
Chính tại nơi này, ngày 2 - 7 - 1945, một hội nghị cán bộ Đảng trong toàn tỉnh Quảng Bình được triệu tập với sự tham dự của 13 đại biểu đại diện cho các phủ, huyện và thị xã Đồng Hới đã về dự. Hội nghị được đồng chí Trần Hữu Dực đến thăm và nói chuyện về tình hình, nhiệm vụ trước mắt và sự cấp thiết phải chuẩn bị mọi điều kiện để khởi nghĩa giành chính quyền. Đồng chí Đoàn Khuê được tổ chức Đảng tại nhà tù Buôn Ma Thuột phân công về hoạt động ở Quảng Bình cũng có mặt trong hội nghị. Từ sau hội nghị này, các cơ sở đảng trong toàn tỉnh Quảng Bình đã có cơ quan lãnh đạo thống nhất, tạo nên bước ngoặt lịch sử, mở ra thời kỳ thống nhất tổ chức, thống nhất lãnh đạo, thống nhất hành động để đứng lên giành thắng lợi quyết định trong Cách mạng Tháng Tám. Sự kiện này đã tô hồng thêm bề dày truyền thống của chùa An Xá, biến nơi này trở thành địa chỉ “đỏ” trong hành trình tìm lại ký ức cho những ai muốn khám phá về cái nôi cách mạng một thời.
Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp (1945 - 1954) và đế quốc Mỹ (1954 - 1975), chùa An Xá tiếp tục là căn cứ để các cán bộ cách mạng hội họp, mưu tính kế sách kháng chiến. Bao nhiêu lần máy bay địch bắn phá khiến ngôi chùa mang đầy thương tích trên mình. Hòa bình lập lại, chùa An Xá được tu bổ lại nguyên bản như thiết kế ban đầu.
Sinh thời, Đại tướng Võ Nguyên Giáp mỗi lần về thăm quê đều dành thời gian vãn cảnh chùa. Năm 1999, Đại tướng đã tự tay trồng trong khuôn viên chùa An Xá một cây đa. Ngày Đại tướng mất, người giữ chùa cũng chít khăn tang cho cây đa nay đã cao lớn này, như một dấu chỉ tỏ bày niềm tiếc thương vô hạn đối với vị tướng của nhân dân.
Sát hiên phải của chùa An Xá có một cây dừa được các phụ lão làng An Xá trồng cách đây gần 60 năm (1957). Điều đặc biệt là đến năm 1994, cây dừa tự nhiên tách thành 2 ngọn và vẫn sống khỏe mạnh cho đến hôm nay. Câu chuyện về cây dừa hiếm lạ, về chữ V đặc biệt đó được dân làng An Xá tụng truyền rằng vẻ diệu kỳ được tự nhiên ban tặng ấy là để hướng lời ngợi ca đến anh Văn – Đại tướng Võ Nguyên Giáp, người con kiệt xuất của làng An Xá.
Chùa An Xá đã được Nhà nước công nhận là di tích lịch sử cấp Quốc gia vào ngày 2 - 12 - 1992. Giữa bao kỳ quan, thắng cảnh mà Quảng Bình đang có, chùa An Xá vẫn giữ được không gian trầm lắng và thu hút nhiều du khách thập phương nhờ dấu ấn lịch sử đậm nét và vẻ đẹp tiềm ẩn chan hòa giữa sông nước và ruộng đồng.
(Theo Báo Đắk Lắk)
