Nguyễn Trường Tộ (1828- 1871) sinh tại làng Bùi Chu, huyện Hưng Nguyên, tỉnh Nghệ An. Ông sinh ra trong một gia đình nhà Nho nghèo, theo đạo Thiên Chúa. Ông sinh ra và lớn lên khi chủ nghĩa tư bản phương Tây đã hình thành và đang vươn lên khắp mọi nơi để xâm chiếm thuộc địa. Giữa thế kỷ XIX, những cuộc xâm lăng của thực dân phương Tây vào các nước phương Đông ngày càng được đẩy mạnh. Sự xâm lăng này đã đánh mạnh vào thành trì phong kiến của các nước phong kiến phương Đông, phá vỡ cấu trúc cũng như nền quân chủ chuyên chế tồn tại hàng ngàn năm.
Nguyễn Trường Tộ ngay từ nhỏ đã rất thông minh, khi còn đi học đã nổi tiếng về tài uyên bác (được mọi người gọi là “Trạng Tộ”). Ông có một kiến thức Hán học rất phong phú. Trong thời gian đi học, ở đâu ông cũng được thầy khen giỏi. Ông là người rất chú trọng lối học thực dụng tìm hiểu những điều thực tế xung quanh. Trong học tập ông còn đóng thêm một cuốn sổ nhỏ để ghi chép những điều mới lạ khi tai nghe mắt thấy và những điều xung quanh, suy nghĩ của riêng mình. Nguyễn Trường Tộ không thích lối học văn chương khoa cử đương thời, đó cũng là một trong những nguyên nhân chính khiến ông không dự một kỳ thi nào (mặt khác do ông là người công giáo nên không được dự thi) nhưng ông cũng học thuộc các kinh chuyện và viết văn rất hay.
Năm Ất Mão 1855, Giám mục người Pháp tên là Go- Chi- Ê (tên Việt Nam là Ngô Gia Hậu) mời ông dạy tiếng Hán cho chủng viện xã Đoài. Thấy Nguyễn Trường Tộ thông minh, giám mục người Pháp liền dạy cho ông chữ Pháp và một vài môn phổ thông. Có thể nói đây là lần đầu tiên Nguyễn Trường Tộ được tiếp xúc với nền văn minh phương Tây, cũng là cái mốc đánh dấu sự phát triển nhận thức của Nguyễn Trường Tộ đã vượt lên trên tư tưởng của các nhà nho đương thời. Đối với những môn học mới này, ông học rất tiến bộ, được giám mục người Pháp hết sức khen ngợi, cho ông đi thăm Hương Cảng, Singapo, Roma... Năm Mậu Tuất 1858, khi triều đình Huế ban lệnh “cấm đạo” gay gắt, giám mục người Pháp liền đưa Nguyễn Trường Tộ sang Pháp và gửi ông lưu học ở Paris hơn 2 năm. Đây là thời gian Nguyễn Trường Tộ tiếp xúc với nền văn minh phương Tây. Thời gian hơn 2 năm ở Pháp đã giúp ông hiểu biết khá nhiều điều mới lạ, những cái hay cái đẹp của chủ nghĩa tư bản phương Tây. Đấy là xu hướng tất yếu lúc bấy giờ.
Với hoàn cảnh của bản thân như vậy, đồng thời dưới tác động mạnh mẽ của yếu tố thời đại và dân tộc, Nguyễn Trường Tộ đã sớm hình thành trong mình tư tưởng cải cách duy tân đất nước. Với tấm lòng yêu nước thiết tha vủa mình, ông chỉ mong làm sao cho dân giàu nước mạnh, làm sao giữ được chủ quyền của dân tộc, tránh nguy cơ mất nước. Trước tình hình xã hội lúc bấy giờ càng làm cho ông nung nấu thêm tư tưởng duy tân đất nước.
Sau hơn 2 năm du học ở Pháp. Năm Tân Dậu 1861, Nguyễn Trường Tộ về đến Sài Gòn. Lúc này thực dân Pháp đã đánh chiếm Gia Định, ông bị bắt đưa vào làm phiên dịch cho chúng. Lúc đó, ông nhận thấy rằng, chúng ta chưa có đủ điều kiện, khả năng để chống Pháp, cho nên ông chủ trương muốn hòa với địch. Chính vì vậy mà ông mới làm việc cho Pháp. Ông muốn giúp triều đình, góp một phần trong việc giảng hòa. Việc làm trên đây của ông đã gây cho sự nghiệp chính trị những hậu quả tai hại. Triều đình nhà Nguyễn vốn đã nghi ngờ ông là người công giáo theo giặc, giờ đây nhà Nguyễn lại có cớ để nghi ngờ ông, tất nhiên khó mà tiếp thu ý kiến của ông sau này.
Trong thời gian ở Sài Gòn, ông nhận lời của hội truyền giáo đứng đốc công xây dựng nhà thờ và nhà tu kín ở Sài Gòn, sau đó ông trở về quê hương Nghệ An. Năm Giáp Tý 1864, Nguyễn Trường Tộ được một cơ quan nghiên cứu của Anh mời sang, nhưng do triều đình nhà Nguyễn không chấp nhận nên ông không được đi.
Tháng 9 năm Bính Dần 1866, triều đình Huế sai Nguyễn Trường Tộ cùng giám mục Gô- Chi- Ê và đạo trưởng Nguyễn Điền sang Pháp để mược giáo sư, kỹ thuật gia và mua máy móc, sách vở... về lập một trường kỹ thuật theo lối phương Tây.
Trong thời gian ở Pháp, ông đã gửi cho triều đình một bản điều trần rất quan trọng và đầy đủ nhất của ông. Đó là bản “Tế cấp bát điều”, nội dung của bản điều trần này vô cùng phong phú. Nhưng lúc bấy giờ tình hình chiến sự của ta rất căng thẳng, quân Pháp đã mở rộng chiếm ba tỉnh miền Tây Nam Kỳ. Trước tình hình đó, triều đình nhà Nguyễn vô cùng hoang mang lo sợ và nghi ngờ lung tung, bèn ra lệnh triệu tập luôn cả phái đoàn của Nguyễn Trường Tộ đang ở Pháp về trước thời hạn, chính vì vậy mà việc mở trường kỹ nghi bị bỏ dở.
Tháng 4 năm Mậu Thìn 1868, Nguyễn Trường Tộ mạnh dạn dâng sớ xin triều đình đừng gửi sứ bộ sang Pháp để xin chuộc lại Nam Kỳ lục tỉnh nữa vì ông biết rằng làm như vậy sẽ tốn công vô ích. Ông cho rằng, thời cơ lấy lại Nam Kỳ lúc đó chưa có, ông đề nghị triều đình hãy chuẩn bị thời cơ để lấy lại nước và gấp rút duy tân thì hơn.
Cuối năm Canh Ngọ 1870, ông xin triều đình cho vào Nam để chuẩn bị một cuộc đột kích vào Gia Định, vì ông dự đoán nền đế chế thứ hai sẽ sụp đổ. Đây là lần đầu tiên, chúng ta thấy Nguyễn Trường Tộ tách khỏi tư tưởng chủ hòa của mình. Ông cho rằng cách mạng Pháp sẽ bùng nổ và đề nghị triều đình phải nắm lấy thời cơ này để đoạt lại Nam Kỳ. Nhưng triều đình Huế, đứng đầu là vua Tự Đức, đã không biết nắm lấy thời cơ để chiến đấu quyết liệt với thực dân Pháp, thu hồi lại Nam Kỳ, mà ngược lại còn viết thư chia buồn với soái phủ Pháp ở Nam Kỳ. Còn vấn đề cải cách của Nguyễn Trường Tộ thì chỉ được thự hiện một vài chi tiết nhỏ, lặt vặt, không đủ để cứu vãn tình thế, nguy cơ mất nước. Trong năm 1871, Nguyễn Trường Tộ vẫn kiên trì gửi thêm các điều trần đề nghị cải cách duy tân đất nước, đề nghị mở cửa thông thương với nước ngoài. Cho đến ngày 10- 10- 1871, sau thời gian dài bị bệnh nặng (ung thư ruột), Nguyễn Trường Tộ đã qua đời ở tuổi 43, ông đã để lại những bản điều trần, những đề nghị cải cách dở dang chưa thực hiện được.
Mặc dù chỉ sống một cuộc đời ngắn ngủi, nhưng với những vấn đề cải cách duy tân đất nước to lớn của mình, Nguyễn Trường Tộ đã có một vai trò rất quan trọng trong lịch sử cận đại Việt Nam. Ông là một trong những người mở đầu cho xu hướng duy tân đất nước ở nước ta. Những đề nghị cải cách của Nguyễn Trường Tộ có hệ thống và toàn diện, chứng tỏ một điều rằng, ông là người thiết tha yêu nước, có trình độ học vấn uyên thâm, có tư tưởng tiến bộ vượt lên trên tư tưởng phong kiến lạc hậu, cổ hủ lúc bấy giờ. Những đề nghị, cải cách của Nguyễn Trường Tộ gồm tất cả những mặt như kinh tế, chính trị, quân sự, ngoại giao, văn hóa- xã hội.
Vương Quốc Hoa
