Di tích Nghĩa Trung Viên và Văn bia bên trong với những dòng chữ mờ nhạt vì mưa gió - Ảnh: T.M
Lần theo trang sử xưa, hưởng ứng chiếu Cần vương của vua Hàm Nghi, tiến sĩ Trần Văn Dư cùng với phó bảng Nguyễn Duy Hiệu, cử nhân Phan Bá Phiến, Tiểu La Nguyễn Thành đứng ra thành lập Nghĩa hội Quảng Nam, bầu tiến sĩ Trần Văn Dư làm hội chủ để chống thực dân Pháp và chế độ phong kiến tay sai Nam triều. Ngày đầu mới thành lập, tổ chức còn yếu ớt, mong manh, vũ khí chiến đấu đơn giản, thô sơ, rất khó khăn cho việc đối kháng.
Tháng 7 năm Ất Dậu 1885, tiến sĩ Trần Văn Dư thay mặt Nghĩa hội tự tay ra bản cáo thị kêu gọi toàn dân trong tỉnh phải thực sự đoàn kết, chung lòng nhất tề đứng lên chống Pháp. Cáo thị có đoạn: “Thống thiết kêu gọi các bậc lương đông cựu thần, các giới sĩ, nông, công, thương tùy sức, tùy tài, khởi binh, kháng địch, tôn phò quốc tộ, giành lại giang sơn, gấm vóc…”.
Đáp lời hiệu triệu của Nghĩa hội, nhiều chí sĩ và đồng bào trong tỉnh nhanh chóng gia nhập tổ chức nên chẳng bao lâu nghĩa sĩ của Nghĩa hội ngày càng đông đúc. Ngày 4-9-1885, Trần Văn Dư tổng lãnh đạo hơn một ngàn quân từ căn cứ Sơn phòng Dương Yên - một thung lũng khá rộng trong núi rừng rậm rạp nằm ở Trà My, bí mật hành quân tức tốc ra phía bắc để triển khai một trận đánh vào bộ máy đầu não của Nam triều xứ Quảng Nam. Đội quân của tiến sĩ Trần Văn Dư được chia làm nhiều cánh do Nguyễn Duy Hiệu, Nguyễn Thành, Phan Bá Phiến, Nguyễn Hanh trực tiếp chỉ huy từng mũi bất ngờ tấn công theo bốn hướng và đột nhập vào Thành tỉnh Quảng Nam (còn gọi thành La Qua) tại làng La Qua, tổng Hạ Nông, huyện Diên Phước, phủ Điện Bàn, nay là thị trấn Vĩnh Điện, thị xã Điện Bàn.
Cuộc hành binh, vượt rào, phá các cổng thành và tiến đánh hết sức dũng cảm, táo bạo của nghĩa sĩ Nghĩa hội làm cho quân lính Nam triều đóng ở Thành tỉnh Quảng Nam hoàn toàn bị động. Tuy chống trả quyết liệt nhưng cuối cùng các quan tay sai Bố chánh Bùi Tiến Tiên, Tuần phủ Nguyễn Ngoạn, Án sát Hà Thúc Quản không tài nào chống cự nổi nên phải dẫn đội quân thất trận tháo chạy và Nghĩa hội đã làm chủ hoàn toàn các dinh thự trong thành La Qua.
Chiếm lĩnh được Thành tỉnh, tiến sĩ Trần Văn Dư ra lệnh cho binh lính phá các kho thóc lúa cấp phát cho dân nghèo, bởi thời điểm đó dân làng quanh vùng đói rách, lầm than bởi sự cai trị hà khắc của thực dân, phong kiến. Đối với số quân lính bị bắt làm tù binh hoặc đang chạy trốn, ẩn nấp, Trần Văn Dư kêu gọi các tàn quân không tiếp tục đi theo chế độ Nam triều chống lại Nghĩa hội, hãy cùng gia nhập lực lượng Nghĩa hội để đánh đuổi giặc Pháp. Ai không muốn tham gia thì hãy về làng mạc, xóm thôn cuốc cày ruộng đồng chứ không được làm tay sai cho giặc.
Hay tin thành La Qua bị thất thủ, ngày 25 - 9 - 1885, Khâm sứ Pháp là De Champeaux ở Huế tức tốc điều động đội quân hỗn hợp Pháp và Nam triều mở đường tiến cấp tốc vào thành La Qua bằng hai hướng chính: quân từ Huế và Đà Nẵng đi bằng đường biển vào Hội An rồi tràn lên thành La Qua, cánh trên bộ tiến theo quốc lộ từ phía bắc vào. Trước một đội quân hùng hậu đông như kiến cùng với các loại vũ khí hiện đại, tối tân của Pháp và quân Nam triều nên cuộc chiến đấu diễn ra trong điều kiện không cân sức. Nhiều nghĩa sĩ của Nghĩa hội đã ngã xuống ngay tại thành La Qua. Để giảm bớt tổn thất và bảo tồn lực lượng của Nghĩa hội để chiến đấu lâu dài, tiến sĩ Trần Văn Dư cho rút quân về lại Sơn phòng Dương Yên và thành La Qua bị giặc chiếm đóng trở lại…
21 năm sau, năm 1906, Nghĩa Trung Viên được xây dựng để thờ cúng, tưởng nhớ những nghĩa sĩ của Nghĩa hội Quảng Nam hy sinh khi đánh vào Thành tỉnh Quảng Nam. Trải qua hơn một thế kỷ, nơi này chỉ còn lại dấu tích thờ phụng rất hoang sơ thuở trước. Để tỏ lòng biết ơn các bậc tiền nhân đã ngã xuống cho quê hương, xứ sở, tháng 3 - 1912, UBND tỉnh Quảng Nam trích ngân sách đầu tư cùng với nguồn xã hội hóa hơn 500 triệu đồng trùng tu, nâng cấp Nghĩa Trung Viên. Như vậy đến năm 2016, khu đền tưởng niệm này vừa tròn 110 năm. Nghĩa Trung Viên đã được công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh và mãi mãi là niềm tự hào về lòng yêu nước thiết tha của cha ông, những người con của xứ Quảng anh hùng.
(Theo Báo Đà Nẵng)
