Lễ hội Đền Chín Gian với những suối nguồn huyền thoại gắn kết cộng đồng dân bản
>> Bài 1: Lễ hội dân gian độc đáo ở miền Tây Nghệ An
Cõi thiêng nơi chín Bản mười Mường
Với mỗi người Thái nơi vùng cao Tây Bắc xứ Nghệ, mảnh đất Mường Tôn vùng Quế Phong và một phần của huyện Quỳ Châu mãi mãi là nơi hướng tâm thức về một thời cha ông khai mường, lập đất. Và ngôi đền Chín Gian là một phần không thể thiếu trong tín ngưỡng linh thiêng... Mọi truyền thuyết cũng như các cứ liệu lịch sử đều chứng tỏ rằng, vùng Mường Nọc (Quế Phong) là mảnh đất đầu tiên mà bà con người Thái đã đến đây khai bản, lập mường, để ngày nay có cả một cộng đồng người Thái miền Tây đông đúc, quây quần hội tụ. Và với mỗi người dân tộc Thái, đây luôn là nơi hướng về trong tâm thức, để mỗi năm cùng nhau hành hương về nguồn cội, cùng mở hội tế trời, lễ tổ và cầu phúc cho chín bản mười mường.
Từ xa xưa, đền Chín Gian được xây dựng từ đầu thế kỷ XIV tại Pú Chò Nhàng gọi là Tến Pỏm (đền trên núi) ở bản Khoẳng, Châu Kim, huyện Quế Phong (Nghệ An). Trong tâm thức của đồng bào Thái vùng Phủ Quỳ, đây là nơi hướng về trong tín ngưỡng tâm linh đối với Thẻn Phà (trời), Náng Xỉ Đả (Con gái trời) và Tạo Ló Ỳ (người có công xây bản lập mường). Đền có tên là "Tến Xớ Quái" (đền hiến trâu), nhưng vì có 9 gian nên bà con thường gọi là "Tến Cau Hoong" (có nghĩa là đền chín gian). Mỗi gian tượng trưng cho một Mường đến tôn thờ: Mường Tôn, Mường Pắn, Mường Chừn, Mường Hin, Mường Puộc, Mường Quáng, Mường Pha Quèn, Mường Miểng, Mường Chón. Trong đó, Mường Tôn được xem là mường chủ (mường gốc) của đồng bào Thái. Đây cũng là trung tâm hành chính của các mường và là nơi thực hiện các nghi lễ tâm linh để cầu an, cầu phúc cho nhân dân 9 mường.
Các thầy mo đang tiến hành lễ cúng
Truyền thuyết kể lại rằng: Năm nọ, vào kỳ lễ hội, đến phần hành lễ hiến trâu cho các vị thần linh, trong lúc tắm trâu ở sông Nậm Giải, bỗng trời kéo mây đen gió lớn, một con rồng đến cuốn mất trâu trắng của Mường Tôn. Tạo Mường cho là điềm xấu, liền cho dân chúng làm lễ khấn xin trời, tổ tiên cho dựng ngôi đền ở địa điểm khác. Một con quạ cổ khoang trắng đến gắp lấy miếng xương trâu ở đền bay về thả xuống ngọn đồi nhỏ Pú Pỏm ở phía Nam Mường Tôn. Thuận ý trời, năm 1927, tri phủ Quỳ Châu Sầm Văn Hiên cho nhân dân các mường khai thác gỗ, huy động thợ giỏi lên đỉnh Pú Pỏm dựng đền mới.
Hàng năm, các kỳ lễ hội được tổ chức để người dân bày tỏ lòng thành kính với tổ tiên và cũng như vui chơi, đua tài với những trò chơi dân gian đặc sắc. Lễ hội đền Chín Gian xưa được xem là nghi lễ quan trọng nhất của đồng bào Thái - Phủ Quỳ nên công tác chuẩn bị cho lễ hội rất được chú trọng và được phân công rõ ràng. Người lên đền dự lễ phải được chọn lọc kỹ càng, không vi phạm các hành vi đạo đức, không ăn cắp, không hút thuốc phiện, phụ nữ chưa chồng, người chưa thành niên không được đến lễ tại đền. Lễ vật dâng lên là một con trâu mộng chưa cày kéo, không có khiếm khuyết trên cơ thể. Ngoài ra, mỗi mường có thêm 9 con lợn con, 90 con gà nhỏ và 90 gắp cá sông nướng... Do nhiều yếu tố lịch sử, trong một thời gian dài ở thế kỷ XX, ngôi đền Chín Gian dần mai một, xuống cấp và trở thành phế tích, lễ hội cũng bị gián đoạn.
Các sản vật địa phương được đưa ra giới thiệu trong lễ hội
Cuộc thi “Người đẹp 9 mường” diễn ra sôi nổi, náo nhiệt
Tôn vinh nét xưa...
Cuộc sống phát triển, trước nhu cầu hoạt động tâm linh, hưởng thụ văn hóa của người dân; nhằm bảo tồn kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”, góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Thái vùng Tây Bắc Nghệ An; năm 2004, UBND huyện Quế Phong đã quyết định khởi công phục dựng đền Chín Gian và đưa Lễ hội Đền Chín Gian trở thành lễ hội lớn của đồng bào. Năm 2008, đền Chín Gian được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Và từ năm 2006, Lễ hội Đền Chín Gian với quy mô hoành tráng được tổ chức trở lại. Việc khôi phục lại Lễ hội Đền Chín Gian đã làm sống lại những truyền thống, sản vật văn hoá đặc sắc của đồng bào Thái miền Tây xứ Nghệ, là dịp để người dân 9 mường xưa cùng hành hương về, gặp gỡ, giao lưu, thắt chặt tình đoàn kết giữa các dân tộc anh em.
Trong các nghi lễ của lễ hội như Lễ Khai quang (Xó Phí Pù - Phí Pà); Lễ Kháy quan (Yết Cáo); Lễ tắm trâu và lễ rước trâu (Ton đăm ton thẻn); Lễ chém trâu; Lễ Đại tế (Xớ thẻn, xớ đăm; Lễ tạ (Chả ơn, Thào quan). Đây là nghi lễ để tỏ lòng thành kính và biết ơn Thẻn Phà (Vua trời), Tạo Ló Ỳ, người có công khai bản lập mường,... Lễ vật chính dùng trong hiến tế là trâu. Hiện nay tại lễ hội Đền Chín gian thì nghi lễ chém trâu vẫn được duy trì nhưng chém trâu chỉ mang tính chất tượng trưng, đó là đặt rìu lên gáy trâu chứ không còn hình ảnh chém trâu như truyền thống. Thể hiện một nét văn minh, tiến bộ trong xã hội hiện đại mà vẫn giữ được bản sắc văn hóa của đồng bào.
Nét tín ngưỡng rất riêng của đồng bào Thái còn thể hiện rất rõ trong các hình thức hát khắp, hát nhuôn. Ở mỗi gian đền, khi bà mo hành lễ, đằng sau thường có 6 - 8 cô gái hát đệm bài cúng, kể về cuộc hành trình lên mường Trời, trong hành trình ấy có cả đường sông, đường bộ. Khi bà mo cúng đến chỗ đi thuyền, các cô gái hát "Hắp khắp nhứa", tức hát đẩy thuyền, tới chỗ Vua ở thì hát Chầu Phủa, tức lạy Vua. Năm nay, còn có thêm lễ thả chim phóng sinh, như làm một việc thiện tốt lành dâng lên các vị thần linh.
Nếu phần lễ trang trọng bao nhiêu, thì phần hội lại náo nhiệt, vui vẻ bấy nhiêu. Mỗi mường cử ra 9 đấu thủ đua tài trong trò chơi bắn nỏ, với phần thưởng là những mảnh vải vuông do các cô gái tự dệt, một hộp đựng thuốc bằng bạc và một túi da đựng trầu cau. Các cuộc thi vui khác như kéo co, vật, ném còn, nhảy sạp, khắc luống, lăm vông, bắn nỏ, uống rượu cần, liên hoan nghệ thuật quần chúng, thi Người đẹp 9 mường... luôn là những hoạt động văn hoá đặc sắc, thu hút đông đảo người xem. Nhưng sôi nổi và tình tứ hơn cả, vẫn là các hình thức diễn xướng dân gian mang đậm nét văn hoá dân tộc như nhảy sạp, hát giao duyên, đặc biệt là hát lăm, nhuôn chúc tạo mường sống lâu, cho 9 bản 10 mường được bình yên, no ấm.
Lễ hội cũng là dịp để 9 mường trưng bày và giới thiệu các sản phẩm thủ công truyền thống, hàng mỹ nghệ của địa phương như thổ cẩm, mây tre đan, trưng bày, giới thiệu nét văn hoá ẩm thực với các món ăn truyền thống của các xã, thị trấn. Với hơn 700 năm lịch sử và giá trị văn hóa to lớn, ngày 12/3/2017, Lễ hội Đền Chín Gian được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia...
Việc tổ chức lễ hội đền Chín Gian không chỉ đáp ứng niềm mong mỏi của nhân dân địa phương mà còn góp phần ôn lại truyền thống, giáo dục con cháu về lòng yêu nước, đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, tinh thần tự hào dân tộc và trách nhiệm của mỗi người dân đối với quê hương; đồng thời thỏa mãn nhu cầu tâm linh của đông đảo du khách thập phương khi đến với miền Tây xứ Nghệ.
Minh Thụ
