Chùa Bà Thiên Hậu (hay còn gọi là Kim Sơn Thiên Hậu cung) là một công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo của người Hoa định cư bên bờ sông Lũy, nay thuộc xã Phan Rí Thành huyện Bắc Bình. Qua nghiên cứu từ các tư liệu Hán Nôm, di tích được tạo lập vào nửa đầu thế kỷ XVIII để thờ Thiên Hậu thánh mẫu và các vị thần linh khác theo phong tục tập quán của người Hoa. Trải qua thời gian hơn 2 thế kỷ tồn tại, di tích vẫn đứng vững với thời gian mặc dù chịu nhiều tác động của bom đạn chiến tranh cũng như sự hủy hoại của môi trường, trở thành địa điểm tâm linh thiêng liêng, không chỉ của người Hoa mà còn cho cả người Việt và các dân tộc cùng chung sống trong vùng.
Các hạng mục chính của quần thể di tích được tạo dựng, lắp ghép bằng kỹ thuật và nguyên vật liệu dân gian truyền thống. Với gỗ làm vật liệu chính tạo nên các kết cấu cột, kèo, trính, con đội… được trau chuốt tinh xảo, tạo dáng công phu, tinh tế bằng kỹ thuật thủ công truyền thống. Mái của chùa Bà Thiên Hậu được lợp bằng ngói ống men ngọc kết hợp với ngói âm dương có tác dụng tránh nóng vào mùa hè và giữ không gian ấm áp vào mùa đông. Đến nay, các hạng mục của di tích vẫn giữ được nét kiến trúc dân gian xưa, hài hòa, uyển chuyển nhưng cũng hết sức trang nghiêm.
Ngoài các giá trị về vật thể, chùa Bà Thiên Hậu còn chứa đựng nhiều giá trị về văn hóa phi vật thể. Lễ hội và các hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian diễn ra tại di tích là những giá trị văn hóa tinh thần độc đáo, phản ánh đời sống, sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh của người dân nơi đây. Hằng năm, di tích diễn ra 2 kỳ tế lễ lớn: lễ hội vía Ông Quan Thánh vào ngày 13 tháng giêng và lễ hội vía Bà được tổ chức trong các ngày 22, 23 tháng ba âm lịch. Tại lễ hội, người Hoa, Việt và các dân tộc anh em trong vùng cùng nhiều nơi khác tề tựu về chùa để chiêm bái, nhằm mong gia đạo có được sự bình an, hạnh phúc. “Thông qua các lễ hội, người dân cũng tạo mối liên kết trong xã hội, thể hiện tình tương thân tương ái, cùng nhau xây đắp, giữ gìn, tôn tạo di tích, góp phần gìn giữ truyền thống văn hóa”, chú Hùng, trưởng ban quản lý di tích cho biết.
Theo Bảo tàng Bình Thuận, chùa Bà Thiên Hậu vẫn còn lưu giữ nhiều hiện vật, tư liệu Hán Nôm quý, có giá trị về văn hóa, lịch sử như các bộ sưu tập tượng cổ, bia đá, hoành phi, câu đối…phản ánh quá trình di cư, tạo lập cuộc sống và xây dựng chùa Bà ngày trước. Đặc biệt, di tích giữ gìn được 5 sắc phong do các vua triều Nguyễn ban tặng cho Thiên Hậu thánh mẫu và những vị thần được thờ tại di tích.
Với những giá trị văn hóa đặc sắc trên, Bảo tàng tỉnh Bình Thuận phối hợp với chính quyền xã tiến hành khảo sát, thu thập tư liệu và nghiên cứu, thiết lập hồ sơ khoa học, quy hoạch khoanh vùng bảo vệ di tích chùa Bà Thiên Hậu. Đến tháng 11/2016, Chủ tịch UBND tỉnh đã có quyết định xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh.
Việc chùa Bà Thiên Hậu được xếp hạng di tích có ý nghĩa vô cùng to lớn giúp gìn giữ và bảo tồn những giá trị nghệ thuật đặc sắc đang tồn tại, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tâm linh, tín ngưỡng của nhân dân và giáo dục con cháu về truyền thống, văn hóa của dân tộc.
Chí Bình
