Trong các bản ngọc phả cổ thời dựng nước như “Hùng Vương sự tích ngọc phả cổ truyền”, “Đại việt sử kí toàn thư”, “Lĩnh nam trích quái”;… có ghi chép về mối kì duyên của vua Kinh Dương Vương với Mẫu Thần Long như sau: Thuở bình sinh Vương rất yêu cảnh nước non sông núi nên đã cho đại giá tuần du cảnh đất nước, khi thuyền rồng đi tới hồ Động Đình bỗng thấy một người con gái má phấn lưng ong nhan sắc tuyệt vời xuất hiện tự xưng là Thần Long, con gái Động Đình Quân. Vua cho rằng đây là điềm trời xui khiến liền đón nàng vào thuyền rồng đưa về Phong Châu. Một năm sau Ngọc Nữ Thần Long sinh được Lạc Long Quân, nên đã được vua Kinh Dương Vương phong làm vi cung chính khổn (hoàng hậu), lập Tiên Cát Cung để ngự.
Khi Lạc Long Quân được vua cha truyền ngôi, Mẫu Thần Long cho rằng mình đã làm tròn mẫu phận nên đã hóa về trời. Lạc Long Quân tưởng nhớ công ơn của mẹ, truyền cho dân lập đền thờ ngay tại cung Tiên Cát để thờ Ngọc Nữ Thần Long cùng hai người chị em kết nghĩa là Thủy Tinh Ngọc Nữ và Bạch Hoa Ngọc Nữ; sai ba vị hoàng tử trong bọc trăm trứng là Cự Linh Thần Tướng, Ất Linh Lang và Linh Thông Thủy cai quản đầu sông và gìn giữ lăng miếu; giao cho nhân dân nơi sở tại trông coi lăng miếu thờ phụng. Các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần, Hậu Lê, Nguyễn sau này đều gia phong mỹ tục muôn đời huyết thực hương hỏa lưu truyền cho đền Tiên.
Trong thời chiến, đền Tiên bị giặc tàn phá nặng nề chỉ còn lại nền đất. Tới tháng 2 - 2000 ngôi đền được nhân dân công đức để xây dựng lại cách nền đất cũ 500m với tổng diện tích 6833m2. Đền có nhà Đại Bái, Hậu Cung xây dưng bằng đá, có nhiều hiện vật bằng đá quý. Đền có kiến trúc hình chứ Đinh, tất cả các nhà Tiền Tế Hậu Cung đều xây dựng bằng đá phiến, mái lợp mái mũi hài, nền lát đỏ gạch nung, thể hiện vẻ đẹp cổ kính. Hậu cung ba gian trên bệ thờ có sáu pho tượng được dát vàng. Khám thờ được trạm nổi, hai bên đầu đốc là hình tứ linh : Long, Ly, Quy, Phụng; xung quanh là các họa tiết trống đồng trạm trổ tinh xảo. Phía sau lưng Mẫu là bức phù điêu đá rộng 34m2 thể hiện sinh động cảnh núi non sông nước, sơn thủy hữu tình tượng trưng cho ngũ hành. Trong đền còn có hệ thống hoành phi câu đối đều sơn thon thếp vàng để ca ngợi công lao đức độ của Mẫu và biểu hiện tấm lòng thành kính của nhân dân.
Ngày 21/7/2003, đền đã được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Hàng năm vào dịp ngày sinh (5 - 5 âm lịch) và ngày hóa (10 - 10 âm lịch) của Mẫu, đền đều tổ chức lễ tế long trọng để nhân dân khắp nơi về phúng bái tưởng niệm.
Đền Tiên nằm trong quần thể di tích thuộc vùng kinh đô Văn Lang thuở xưa, là địa danh quan trọng trong hành trình hành hương hướng về cội nguồn của mỗi người con đất Việt.
(Theo Báo Phú Thọ)
