Khu di tích đền thờ Cương quốc Công Nguyễn Xí từ bao đời nay đã là một thắng cảnh thuộc xã Nghi Hợp, Nghi Lộc (xưa là Thượng xá, Chân Phúc, Chân lộc) tỉnh Nghệ An.
Tọa trên một khu đất cao ráo, nằm tách riêng với khu dân cư về phía Tây. Trước đây, khu đền rộng hơn bao gồm có cả một khu vực lùm cây vây bọc xung quanh đền dài 184m, rộng 96m. Hiện tại diện tích khu di tích là 1,6ha với hướng Nam là chính. Phía sau là một quần thể núi non gồm núi Mão, núi Gươm, núi Cồn Thông, núi Voi làm điểm tựa, trông thật hùng vĩ và khoáng đạt. Riêng núi Cờ nằm phía Đông, xưa có tượng đá thần đồng, cũng góp phần tăng thêm vẻ hùng vĩ.
Đã có nhiều cách gọi tên khu đền. Gọi theo chữa hán là Cương Quốc Công từ. Gọi theo tên nôm là đền Nguyễn Xí. Dân gian còn quen gọi là nhà thờ họ Nguyễn Đình. Đền thờ Thái sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí (1379) – một trong những vị tướng tài Khai Quốc Công Thần đời Nhà Lê. Trong cuộc chiến tranh chống quân Minh xâm lược, Ông đã nhiều lần lập công lớn với nghĩa quân. Sau khi bình định đất nước, Ông lần lượt được phong giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình như Nhập Nội Hữu Tướng Quốc, Sát Quận Công, tước Thái Úy. Năm Ất Dậu, niên hiệu Quang Thuận thứ 6 (1465), Ông qua đời, hưởng thọ 69 tuổi. Nhà vua nghe tin vô cùng đau buồn, thương tiếc, 3 ngày không ngự triều mà than rằng: “Từ khi khai quốc đến nay, chẳng ai được như ngươi”. Thi hài ông được an táng tại nơi sinh ra. Năm 1467, nhà vua ban chiếu hà xuất 1000 quan tiền xây đền thờ cho người tại quê nhà…
Khu đền được khởi công theo lệnh vua Lê Thái Tông (1467). Nhưng trải qua binh hỏa trong thời kỳ chiến tranh phong kiến Lê – Mạc, rồi Trịnh – Nguyễn, chống Pháp, Mỹ, đền thờ đã bị thiêu hủy, có lúc chỉ còn trơ lại một số cây cột ở nhà Thượng điện. Nhưng sau đó lại được trùng tu lại. Năm 1990 - 1902 trùng tu ngôi Thượng điện 3 gian, lợp ngói xây tường và được giữ nguyên cho đến nay. Kế tiếp là cuộc trùng tu kéo dài trong nhiều năm suốt thập kỷ 20. Trong đó, đợt 1 (1924) hoàn thành Trung điện chồng diêm… Tả - Hữu vu 2 tòa 6 gian. Năm 1926 - 1928 xây công trình Nghi môn tam quan, cột đại đăng, cầu vồng, khai hồ bán nguyệt. Năm 1933 đúc chuông. Theo Ban quản lý di tích, nếu hồ sơ di tích quốc gia đặc biệt được công nhận, Đền sẽ được trùng tu một cách nguy nga và tráng lệ hơn nữa.
Khu di tích còn lại một cách hoàn chỉnh như hôm nay chính là sản phẩm của đợt trùng tu cơ bản này. Sau này 1985 cũng có trùng tu mấy cột trụ phía ngoài khu vực “Hoa biểu”. Nội dung của khu di tích đền thờ Cương Quốc Công hiện nay gồm:
- Khu hoa biểu (Bảng hổ, Tứ trụ).
- Cầu ao (Cầu vồng, Ao bán nguyệt)
- Tam quan (Cột đèn, Tả môn và Hữu môn, Chính môn)
- Khu chính điện (Nhà Bái đường, Trung điện, Gác chuông - Khánh, Nhà Tả vu – Hữu vu, Nhà Thượng điện)
Các hiện vật trong di tích: Có giá trị nghệ thuật điêu khắc gồm:
- Ba bia đá “Thái sư Cương Quốc Công di Huấn”, “Thái sư Cương Quốc Công bi ký” (do Trạng nguyên Nguyễn Trực theo lệnh vua Lê Thánh Tông soạn) và “Tự điền cận hiệu tịnh miếu vũ quy chế”.
- 1 Kiệu rồng.
- 2 con hạc (đứng trên lưng rùa).
- 2 bức cuốn thư sơn son thiếp vàng (1 ở trung điện, 1 ở bái đường).
- 2 tượng hổ sư bằng gỗ mít (đặt ở hai bên trước Thượng điện).
- Chuông đồng.
- Đồ tế khí (đồ thờ) hoặc bằng gỗ sơn son thiếp vàng (long ngai, thần chú, khám thờ…) hoặc bằng ngà (chén) hoặc bằng kim loại, vải thêu…
- Câu đối, hoành phi, văn bia…
Có thể nhận thấy đền thờ Cương Quốc Công Nguyễn Xí quả là một khu di tích lịch sử - văn hóa nguy nga, trầm hùng đẹp đẽ thuộc loại hiếm, còn lại hiện nay trên đất Nghệ
Di tích quốc gia đặc biệt là những di tích Việt Nam có giá trị đặc biệt tiêu biểu của Quốc gia. Di tích quốc gia đặc biệt do Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng trên cơ sở lựa chọn các di tích quan trọng đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích Quốc gia.
Một số hình ảnh do phóng viên Phương Nam Plus ghi lại:
Các hiện vật trong di tích: Có giá trị nghệ thuật điêu khắc gồm:
- Ba bia đá “Thái sư Cương Quốc Công di Huấn”, “Thái sư Cương Quốc Công bi ký” (do Trạng nguyên Nguyễn Trực theo lệnh vua Lê Thánh Tông soạn) và “Tự điền cận hiệu tịnh miếu vũ quy chế”.
- 1 Kiệu rồng.
- 2 con hạc (đứng trên lưng rùa).
- 2 bức cuốn thư sơn son thiếp vàng (1 ở trung điện, 1 ở bái đường).
- 2 tượng hổ sư bằng gỗ mít (đặt ở hai bên trước Thượng điện).
- Chuông đồng.
- Đồ tế khí (đồ thờ) hoặc bằng gỗ sơn son thiếp vàng (long ngai, thần chú, khám thờ…) hoặc bằng ngà (chén) hoặc bằng kim loại, vải thêu…
- Câu đối, hoành phi, văn bia…
Có thể nhận thấy đền thờ Cương Quốc Công Nguyễn Xí quả là một khu di tích lịch sử - văn hóa nguy nga, trầm hùng đẹp đẽ thuộc loại hiếm, còn lại hiện nay trên đất Nghệ
Di tích quốc gia đặc biệt là những di tích Việt Nam có giá trị đặc biệt tiêu biểu của Quốc gia. Di tích quốc gia đặc biệt do Thủ tướng Chính phủ quyết định xếp hạng trên cơ sở lựa chọn các di tích quan trọng đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích Quốc gia.
Một số hình ảnh do phóng viên Phương Nam Plus ghi lại:
M.T
