Không chỉ là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, Đền Kỳ Cùng còn là biểu tượng tâm linh, là nơi hội tụ của đức tin và lòng thành kính của người dân Lạng Sơn đối với các vị thần cai quản sông nước và những anh hùng trung liệt đã hy sinh vì dân, vì nước. Từ bao đời nay, khói hương ở đền chưa bao giờ ngớt, như mạch nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa những câu chuyện huyền thoại và đời sống tinh thần của cư dân vùng biên.
Theo các tài liệu ghi chép, đền Kỳ Cùng, phường Đông Kinh, tỉnh Lạng Sơn được xây dựng từ thời Hậu Lê, ban đầu chỉ là ngôi miếu nhỏ thờ Thần Giao Long - vị thần trấn giữ sông Kỳ Cùng, phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi. Trải qua nhiều thế kỷ, cùng với biến thiên của lịch sử, ngôi đền ngày càng được tôn tạo khang trang, trở thành một quần thể tín ngưỡng mang đậm dấu ấn kiến trúc và văn hóa Việt.
Sách “Đại Nam nhất thống chí” của Quốc sử quán triều Nguyễn từng ghi: “Đền Kỳ Cùng ở bờ bên tả ngạn sông Kỳ Cùng thuộc xã Vĩnh Trại, châu Thoát Lãng, có con Giao Long thành thần đào hang ở đấy. Đền rất thiêng, nhiều lần được phong tặng. Sứ bộ đi qua đây, trước sửa lễ cáo yết, sau mới sang đò.”
Câu ghi chép ngắn gọn ấy cho thấy từ hàng trăm năm trước, Đền Kỳ Cùng đã là một địa điểm linh thiêng, gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh của cư dân vùng sông nước miền biên. Ban đầu, đền chỉ là nơi thờ Thần Giao Long - vị thần của sông Kỳ Cùng, người được tin là có quyền năng điều tiết mưa nắng, bảo vệ thuyền bè và phù hộ cho dân chúng.
Theo dân gian truyền lại, đến thời nhà Trần, vùng Lạng Sơn xuất hiện vị quan trấn thủ tên Tuần Tranh. Ông là người cương trực, thanh liêm, hết lòng vì dân. Trong một trận giao tranh với giặc phương Bắc, do thế yếu, quân của ông thất trận. Lại bị bọn nịnh thần trong triều vu cáo tội khi quân, dâm ô, ông đã nhảy xuống sông Kỳ Cùng để chứng minh sự trong sạch. Dân gian thương tiếc, lập miếu thờ ngay bên bờ sông, dần dần trở thành đền Kỳ Cùng ngày nay.
Tương truyền sau khi mất, linh hồn Quan Tuần Tranh hóa thành hai vị thần sông là Ông Cộc và Ông Dài, tiếp tục trấn giữ dòng Kỳ Cùng, bảo hộ cho dân lành. Về sau, tả đô đốc Thân Công Tài (thời Lê) đi qua vùng này, cảm thương tấm lòng trung nghĩa của Quan Tuần Tranh nên đã lập đàn giải oan, đưa ông vào hàng các vị thần linh ứng được nhân dân tôn thờ.
Ngày nay, trong chính điện của đền Kỳ Cùng, tượng Quan Lớn Tuần Tranh được đặt ở vị trí trang nghiêm nhất. Các gian phụ thờ Phật Quan Âm, Tam Tòa Thánh Mẫu và những vị thần linh khác, thể hiện sự hòa hợp giữa tín ngưỡng dân gian và đạo Phật - Mẫu - Nho của người Việt.
Lễ hội Đền Kỳ Cùng - Tả Phủ được tổ chức hằng năm vào ngày 22 tháng Giêng âm lịch, trở thành một trong những lễ hội lớn nhất xứ Lạng, thu hút hàng vạn người dân và du khách thập phương về dự. Năm 2015, lễ hội đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia khẳng định giá trị bền vững của đức tin dân gian và sức sống trường tồn của văn hóa vùng biên.
Không chỉ nổi tiếng bởi truyền thuyết linh thiêng, đền Kỳ Cùng còn là một công trình kiến trúc nghệ thuật đặc sắc. Đền được xây theo kiểu chữ “Công” truyền thống, gồm tiền tế 7 gian, hậu cung 3 gian, toát lên vẻ bề thế nhưng vẫn giữ được nét cổ kính, thanh thoát.
Theo văn bia “Diên Khánh tự bi ký” dựng năm Bính Thìn (1796), triều Cảnh Thịnh, đền Kỳ Cùng từng được trùng tu, mở rộng quy mô với dòng ghi: “... xây lại hai gian đền thờ Kỳ Cùng, lợp ngói, tôn cao đền theo kiểu cách mới...”. Đến năm Tân Mùi (1931), triều Bảo Đại thứ 6, ông Trần Xuân Vinh lại đứng ra hưng công đại tu. Những lần trùng tu ấy đã góp phần gìn giữ kiến trúc cổ, đồng thời bổ sung nhiều chi tiết nghệ thuật có giá trị.
Bước qua cổng tam quan, khách hành hương sẽ thấy hai trụ biểu cao vút, đắp nổi hình long - lân - quy - phụng. Mái đền cong vút, uốn lượn mềm mại, các đầu đao chạm khắc hoa văn rồng phượng tinh xảo. Bên trong, hệ thống hoành phi, câu đối, đại tự được sơn son thếp vàng rực rỡ, thể hiện sự trang nghiêm và linh thiêng của không gian thờ tự.
Đền hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật quý như: Bức đại tự “Long cung hiển thánh” (niên hiệu Cảnh Hưng 44 - năm 1783); Sắc phong triều vua Khải Định năm thứ 9 (1924); Bia đá lập năm Tân Mùi (1931) ghi công đức trùng tu; Nhiều đồ thờ cổ như chuông đồng, đỉnh, ngai, tán, lọng và tượng thờ có niên đại từ thời Lê - Nguyễn.
Đặc biệt, trong lần trùng tu năm 2019, ngôi đền được sơn màu tím nổi bật sắc màu tượng trưng cho “vía” của ngài Quan Tuần Tranh. Từ đó, đền Kỳ Cùng mang một diện mạo vừa cổ kính vừa độc đáo, tạo ấn tượng mạnh với du khách.
Trước cửa đền là bến đá Kỳ Công Thạch Độ - một trong “Trấn doanh bát cảnh” nổi tiếng của xứ Lạng, được danh nhân Ngô Thì Sĩ ghi lại trong thơ và sử sách. Nơi đây từng là bến nước cổ, nơi nhân dân tụ họp buôn bán, cầu nguyện và cũng là điểm khởi hành cho nhiều đoàn sứ bộ xưa. Đến nay, bến đá vẫn giữ được dáng vẻ cổ kính, soi bóng xuống dòng Kỳ Cùng xanh ngắt, tạo nên khung cảnh thanh bình hiếm có giữa lòng đô thị.
Nếu đền Kỳ Cùng là linh hồn của Lạng Sơn, thì lễ hội đền Kỳ Cùng - Tả Phủ lại là ngày hội lớn, nơi hội tụ tinh hoa văn hóa, phong tục và tín ngưỡng dân gian vùng Đông Bắc.
Hằng năm, vào ngày 22 tháng Giêng âm lịch, khi tiết xuân tràn về, hàng vạn người dân từ khắp nơi lại đổ về bờ sông Kỳ Cùng để tham dự lễ hội. Không gian lễ hội ngập tràn sắc màu cờ hoa, tiếng trống, tiếng chiêng vang vọng núi rừng. Phần lễ được tổ chức trang nghiêm với nghi thức rước bài vị Quan Lớn Tuần Tranh, tế thần, dâng hương cầu quốc thái dân an. Phần hội sôi động với các trò chơi dân gian như ném còn, đánh đu, chọi gà, kéo co, múa sư tử... cùng chợ hội tấp nập suốt dọc bờ sông.
Đặc biệt, lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ còn có tục “đi chợ Kỳ Lừa, rước kiệu Quan Tuần”, tái hiện sinh động hình ảnh thương nhân, binh sĩ, dân chúng cùng hòa trong không khí lễ hội đầu năm. Đây không chỉ là dịp cầu lộc, cầu may, mà còn là dịp để gắn kết cộng đồng, thể hiện lòng biết ơn với các vị thần linh đã che chở cho vùng đất biên cương.
Lễ hội đền Kỳ Cùng - Tả Phủ là minh chứng sinh động cho sự giao thoa văn hóa giữa người Việt và các dân tộc Tày, Nùng, Hoa… trong vùng. Qua hàng trăm năm, lễ hội vẫn giữ được nét truyền thống, vừa mang tính tâm linh sâu sắc, vừa là hoạt động văn hóa - du lịch hấp dẫn, góp phần quảng bá hình ảnh Lạng Sơn đến du khách trong và ngoài nước.
Tọa lạc tại ngã ba đường đi cửa khẩu Hữu Nghị và chợ Đông Kinh, gần đầu cầu tả ngạn bờ Bắc sông Kỳ Cùng, Đền Kỳ Cùng là điểm đến không thể bỏ qua trong hành trình khám phá xứ Lạng. Cùng với chùa Tam Thanh, đền Mẫu Đồng Đăng và khu di tích Nhị - Tam Thanh, đền tạo thành tuyến du lịch văn hóa - tâm linh đặc sắc của tỉnh.
Những năm gần đây, tỉnh Lạng Sơn đã chú trọng công tác bảo tồn, tôn tạo di tích, đồng thời đẩy mạnh quảng bá lễ hội Kỳ Cùng - Tả Phủ gắn với phát triển du lịch bền vững. Các hạng mục hạ tầng, dịch vụ, bãi đỗ xe, tuyến đi bộ ven sông được đầu tư, giúp du khách dễ dàng tiếp cận và trải nghiệm không gian văn hóa đặc sắc nơi đây.
Đền Kỳ Cùng không chỉ là nơi linh thiêng để người dân cầu an, mà còn là minh chứng cho sức sống trường tồn của văn hóa Việt. Giữa nhịp sống hiện đại, tiếng chuông chùa, mùi trầm hương và khói nghi ngút nơi chính điện vẫn nhắc nhớ mọi người về cội nguồn tâm linh, về đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc.
Đến với Đền Kỳ Cùng, du khách không chỉ được chiêm bái một công trình kiến trúc cổ, mà còn được sống trong không gian văn hóa giàu bản sắc - nơi quá khứ, hiện tại và niềm tin hòa quyện. Giữa những làn khói hương, tiếng nước Kỳ Cùng róc rách và lời khấn nguyện của người dân, ta cảm nhận rõ rệt một miền tâm linh thiêng liêng - biểu tượng cho tinh thần đoàn kết, bền bỉ và lòng nhân hậu của con người xứ Lạng.
Trải qua hàng trăm năm, đền Kỳ Cùng vẫn đứng đó - uy nghi và trầm mặc, soi bóng xuống dòng Kỳ Cùng thơ mộng. Mỗi viên gạch, mỗi tấm bia, mỗi bức hoành phi trong đền đều kể lại câu chuyện về niềm tin, về lòng trung nghĩa và sự trường tồn của văn hóa dân tộc.
Giữa thời đại phát triển, đền Kỳ Cùng không chỉ là điểm đến của tín ngưỡng, mà còn là nguồn cảm hứng cho du khách tìm về với cội nguồn, khám phá bản sắc văn hóa Việt nơi vùng biên cương Tổ quốc. Từ dòng sông chảy ngược đến ngôi đền cổ kính, từ những lễ hội rực rỡ sắc màu đến tiếng chuông ngân vang mỗi sớm mai - tất cả hòa quyện, tạo nên một Lạng Sơn vừa cổ kính, vừa tràn đầy sức sống, khiến bất kỳ ai một lần đặt chân đến cũng mang theo niềm kính ngưỡng và tự hào.
Trung tâm Nghiên cứu Lịch sử và Bảo tồn di sản Văn hóa Quốc gia, Viện Nghiên cứu Văn hóa và Phát triển phối hợp với Ban quản lý Di tích tổ chức chương trình Giao lưu thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tại Di tích Đền Kỳ Cùng, phường Đông Kinh, tỉnh Lạng Sơn năm 2025. Theo đó chương trình được diễn ra từ ngày 07/11 - 09/11/2025. Tức ngày 18/09 - 20/09/2025 Âm lịch.
Ban Tổ chức trân trọng kính mời thủ nhang, thanh đồng, hầu dâng, cung văn từ khắp mọi miền đất nước tham gia chương trình, góp phần tạo nên một không gian văn hóa trang nghiêm, phong phú và đầy ý nghĩa. Thông tin liên hệ Ban tổ chức: Nghệ nhân Phạm Khắc Hảo - Phó Trưởng Ban tổ chức (thường trực): Điện thoại 0915381100.
