Nhà tù Sơn La do thực dân Pháp xây dựng năm 1908. Nơi đây đã giam giữ 1.007 lượt tù nhân cộng sản. Năm 1962, Nhà tù Sơn La được xếp hạng Di tích quốc gia. Năm 2015, Nhà tù Sơn La được xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt. Nơi đây, mỗi năm đón gần 300.000 lượt du khách từ các tỉnh, thành phố trong cả nước và quốc tế đến tham quan, nghiên cứu, tìm hiểu lịch sử. Đồng thời, là nơi tuyên truyền, giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ.
Trải qua năm tháng, Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La đã bị xuống cấp và đã được tỉnh ta nhiều lần trùng tu, sửa chữa từng hạng mục để nhằm giữ nguyên hiện trạng như ban đầu. Từ năm 2019 đến nay, tỉnh ta đã đầu tư gần 6 tỷ đồng để trùng tu, sửa chữa các hạng mục, như: Mái nhà khu Trại 3 gian, 2 gian, Trại giam lớn và hệ thống thoát nước trong khu nhà tù; gia cố khẩn cấp bức tường trại giam; chỉnh trang khuôn viên khu vực Bảo tàng; nâng cấp chỉnh lý phòng trưng bày, bổ sung di tích Nhà tù Sơn La...
Hiện, các khu vực đã được tu sửa, tôn tạo, như: trại giam lớn đã được sửa chữa; các hiện vật được xếp đặt bài bản, trang trọng và thường xuyên được bổ sung, chỉnh lý; đường dông (đường lớn) quanh trại đã được cải tạo. Bên cạnh đó, bãi đỗ xe nâng cấp, xây mới khang trang; bảng nội quy và sơ đồ tham quan Di tích được làm mới; hệ thống quầy bán vé và khu bán quà lưu niệm cho khách tham quan được bố trí bài bản luôn có nhân viên phục vụ tận tình, chu đáo; đội ngũ hướng dẫn viên được đào tạo cơ bản, nhiệt tình, tâm huyết. Nhà tưởng niệm các Anh hùng liệt sĩ Nhà tù Sơn La được xây dựng.
Việc đầu tư kinh phí để trùng tu, tôn tạo Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La không chỉ khắc phục được tình trạng xuống cấp, đảm bảo an toàn lâu dài cho công trình, mà còn gìn giữ và phát huy giá trị lịch sử. Bên cạnh đó, Bảo tàng tỉnh còn đẩy mạnh tuyên truyền, giới thiệu hình ảnh về Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La để nhân dân trong cả nước, du khách nước ngoài biết đến ngày một đông đảo hơn. Thời gian tới, Bảo tàng tỉnh tiếp tục tham mưu cho tỉnh chỉ đạo công tác quản lý, tu bổ tôn tạo, phát huy giá trị lịch sử của Di tích, gắn với phát triển du lịch của tỉnh; giáo dục thế hệ trẻ truyền thống yêu nước, đấu tranh cách mạng và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”...
Ông Phạm Văn Tuấn, Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh, cho biết: Ngày 5/6/2019, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định 687/QĐ-TTg phê duyệt Quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La. Phạm vi quy hoạch bao gồm khu vực Di tích Nhà tù Sơn La, Nghĩa trang liệt sỹ Nhà tù Sơn La và 2 điểm di tích độc lập là Di tích Cây đa bản Hẹo và Di tích Mó nước. Quy mô lập quy hoạch là 32,3 ha. Trong đó, 7,8 ha diện tích các khu vực bảo vệ Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La; 24,5 ha diện tích nghiên cứu mở rộng.
Về định hướng quy hoạch, phân theo chức năng, gồm khu vực bảo vệ di tích diện tích 17,08 ha gồm Nhà tù Sơn La, Nghĩa trang liệt sỹ Nhà tù Sơn La, Cây đa bản Hẹo, di tích Nhà thương, di tích Mó nước; khu vực cảnh quan thiên nhiên diện tích 1,826 ha; khu vực hạn chế xây dựng diện tích 1,835 ha; khu vực kiểm soát các hoạt động xây dựng mới diện tích hơn 9 ha...
Với sự quan tâm của các cấp, các ngành, Di tích quốc gia đặc biệt Nhà tù Sơn La sẽ sống mãi với thời gian, là địa chỉ giáo dục truyền thống cách mạng, bảo vệ Tổ quốc, truyền thống uống nước nhớ nguồn cho lớp lớp các thế hệ người Việt Nam.
