Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Khâm định Việt sử thông giám cương mục và các tài liệu lịch sử khác cho biết: Sát Hải Đại Vương tên thật là Hoàng Tá Thốn, hiệu là Tô Đại Liêu, sinh ngày 15 tháng 4 năm Giáp Dần (1254) tại Vạn Phần (nay là xã Diễn Vạn, huyện Diễn Châu). Mẹ Ngài là người họ Trương thôn Lý Trai (nay là xã Diễn Kỷ, huyện Diễn Châu). Chưa thấy tài liệu nào nói về cha Ngài.
Tương truyền, một buổi sáng tinh mơ, bà Trương Thị Hoa ra sông gánh nước, bỗng thấy hai con trâu vàng từ dưới nước nhảy lên đánh nhau dữ dội và lao đến chỗ bà. Bà vội cầm đòn gánh để đánh đuổi, đôi trâu lại nhảy xuống nước rồi biến mất. Trước khi gánh nước về nhà, bà không quên làm động tác tẩy uế đòn gánh. Nhưng lạ thay, bà vừa khỏa đầu đòn gánh xuống sông thì bỗng nhiên nước nơi đó khô cạn, nhưng khi bà cất đòn gánh thì nước lại đầy như thường. Thấy lạ, bà đưa gần lại nhìn thì thấy đầu đòn gánh có dính lông trâu vàng. Bà liền gom vật lạ ấy vào dải yếm rồi gánh nước về nhà (cũng có nơi nói lông trâu rơi vào thùng nước, bà uống phải). Sau đó, bà cảm thấy trong người khác thường rồi có thai. Ngày mãn nguyệt khai hoa, ánh hào quang bỗng tỏa sáng khắp nhà, một đứa bé khôi ngô tuấn tú, gương mặt hồng hào ra đời, được đặt tên là Hoàng Tá Thốn.
Nhưng Hoàng Tá Thốn chỉ thích võ nghệ nên cha mẹ cũng chiều lòng và ở tuổi thanh niên đã nổi tiếng là người khỏe, võ nghệ cao cường. Đặc biệt, ông có tài bơi lội, lặn lâu dưới nước.
Lớn lên khi đất nước bị quân Nguyên Mông xâm lược (lần 2 và lần 3). Theo văn bia “Văn miếu tôn thần sự tích”, Vua Trần nghe nói tài năng của Hoàng Tá Thốn bèn triệu Ngài về triều làm nội thư gia. Cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ 2 kéo dài từ tháng 12 năm Giáp Thân (1284) đến tháng 6 năm Ất Dậu (1285). Trong các lần giao tranh với quân Nguyên Mông, Hoàng Tá Thốn luôn là vị tướng tiên phong. Những chiến công của Ngài góp phần cùng quân dân cả nước đánh cho quân Nguyên tan tác, Toa Đô bị chém đầu, Thoát Hoan phải chui vào ống đồng tháo chạy, Ô Mã Nhi phải dùng thuyền nhỏ vượt biển thoát thân.
Sau khi đất nước sạch bóng quân xâm lược, triều đình luận công ban thưởng, Vua Trần Nhân Tông phong cho Ngài là “Sát Hải Chàng Lại Đại Tướng Quân”, ban tước “Minh Tự” (là tước phong thời Trần, dưới Quân công và trên Thượng phẩm), cho làm tướng thống lĩnh các đạo thủy binh coi giữ các cửa biển, bảo vệ vùng duyên hải. Từ ngày làm tướng coi giữ hai phận, Ngài đã tiêu diệt nhiều đám giặc biển. Với tài bơi lội của mình, Ngài đã huấn luyện, truyền dạy cho các binh sĩ trở thành những thủy binh thiện chiến.
Một lần đi tuần thú đường biển ở Thanh Hóa, đến Cửa Trào huyện Hoằng Hóa, phủ Hà Trung thì Ngài qua đời. Về ngày mất của Hoàng Tá Thốn, hiện nay có hai nguồn tài liệu khác nhau: Theo gia phả của họ Nguyễn Triệu cơ ở Quỳnh Đôi, Quỳnh Lưu, Ngài mất ngày 15 tháng 3 năm Kỷ Mão (1339).
Theo văn bia “Nam Miếu tôn thần sự tích”, Ngài mất ngày mồng 1 tháng giêng năm Mậu Dần (1338). Triều đình được tin, truy phong Ngài là Tô Đại Liêu Thiên Bồng nguyên Soái Đại tướng quân, cho thuyền rồng chở lĩnh cữu về quê Vạn Phần, an táng tại xứ Mả Cháy và lập đền thờ ở đó.
