Tóm tắt
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một hình thức tín ngưỡng dân gian đặc sắc của người Việt, đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Hiện nay, tín ngưỡng này ngày càng phát triển mạnh mẽ, phổ biến rộng khắp cả nước và trong cộng đồng người Việt ở nước ngoài. Nghi lễ tiêu biểu là hầu đồng được tổ chức thường xuyên, đặc biệt vào các dịp lễ hội, thu hút đông đảo người dân tham gia với mục đích cầu tài lộc, bình an, sức khỏe. Hoạt động này mang đậm tính nghệ thuật, kết hợp giữa múa, nhạc và trang phục truyền thống. Tuy nhiên, bên cạnh mặt tích cực, tín ngưỡng thờ Mẫu hiện nay cũng xuất hiện hiện tượng tiêu cực như mê tín dị đoan, thương mại hóa, lãng phí… Do đó, cần có sự định hướng, bảo tồn đúng đắn để giữ gìn giá trị văn hóa tinh thần của dân tộc.
Từ khóa: Tín ngưỡng thờ Mẫu, Tam phủ, hầu đồng, di sản văn hóa, bảo tồn, phát huy.
1. Dẫn nhập
Trong dòng chảy văn hóa Việt Nam, tín ngưỡng dân gian luôn giữ vai trò quan trọng, góp phần định hình bản sắc dân tộc. Nổi bật trong đó là tín ngưỡng thờ Mẫu - hình thức thờ cúng các nữ thần đại diện cho Mẹ thiên nhiên, người phụ nữ và sức mạnh bảo hộ, sinh sôi của vũ trụ.
Khác với các tôn giáo du nhập, thờ Mẫu là tín ngưỡng bản địa, ra đời từ nhu cầu tâm linh của cư dân nông nghiệp, gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên và chu kỳ đất trời. Việc tôn vinh hình tượng người Mẹ qua ba phủ Thiên, Địa, Thoải thể hiện tinh thần trọng nữ và hài hòa âm dương trong văn hóa truyền thống.
Ngày nay, trong bối cảnh hiện đại nhiều biến động, nhu cầu trở về với cội nguồn tâm linh ngày càng rõ nét. Tín ngưỡng thờ Mẫu, đặc biệt là nghi lễ hầu đồng, không chỉ được duy trì mà còn phục hưng mạnh mẽ, vươn ra cả ngoài biên giới. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng ấy cũng kéo theo những vấn đề như nguy cơ biến tướng, thương mại hóa và lệch chuẩn nghi lễ.
Vậy tín thực trạng ngưỡng thờ Mẫu hiện nay như thế nào? Giá trị văn hóa - tinh thần nào cần được gìn giữ? Những thách thức gì đang đặt ra trong việc bảo tồn di sản đặc biệt này? Những biện pháp nào cần thực hiện để giải quyết những thách thức đó? Đây chính là những vấn đề cần được nhận diện và phân tích một cách thấu đáo trong quá trình tiếp cận tín ngưỡng thờ Mẫu từ góc nhìn đương đại.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Thực trạng tồn tại và phát triển của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ hiện nay
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, với cốt lõi là việc tôn thờ các vị Thánh Mẫu cai quản ba cõi Thiên - Địa - Thủy, đã ăn sâu vào tâm thức người Việt như một phương thức kết nối với vũ trụ, tìm kiếm sự chở che và nuôi dưỡng niềm tin vào sức mạnh siêu nhiên. Trải qua nhiều thăng trầm lịch sử, tín ngưỡng này không những không mai một mà còn đang có dấu hiệu phát triển mạnh mẽ trong thời hiện đại. Sự phục hồi và lan tỏa của các hoạt động thờ Mẫu, đặc biệt là các nghi lễ hầu đồng, đã chứng minh sức sống bền bỉ và tính thích ứng linh hoạt của loại hình tín ngưỡng dân gian này.
Trong những năm gần đây, hoạt động thờ Mẫu đã vượt khỏi không gian truyền thống của vùng đồng bằng Bắc Bộ để mở rộng đến nhiều địa phương trên cả nước, bao gồm cả miền Trung, miền Nam, và các cộng đồng người Việt xa xứ. Hình thức thực hành nghi lễ cũng phong phú hơn: ngoài các kỳ lễ hội lớn như lễ hội Phủ Dầy, phủ Tây Hồ, đền Lảnh Giang, v.v., nhiều thanh đồng, thủ nhang tổ chức hầu đồng định kỳ, thu hút đông đảo người tham dự, không phân biệt lứa tuổi, giới tính, tầng lớp xã hội. Điều này phản ánh nhu cầu tâm linh ngày càng tăng trong xã hội hiện đại, nơi con người ngày càng đối diện với nhiều bất ổn về kinh tế, tinh thần và giá trị sống.
Sự phát triển của tín ngưỡng này không thể tách rời vai trò của các phương tiện truyền thông đại chúng và mạng xã hội. Các video hầu đồng được đăng tải trên YouTube, TikTok, Facebook... không chỉ giúp lan tỏa giá trị văn hóa mà còn khiến nghi lễ trở nên phổ biến, dễ tiếp cận. Tuy nhiên, chính sự “viral” này cũng dẫn đến một số hệ lụy, như việc thần thánh hóa quá mức, biến tấu nghi lễ theo hướng trình diễn, thương mại hóa, thậm chí lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi.
Mặt khác, số lượng người tự nhận là thanh đồng tăng lên đáng kể, song không phải ai cũng được đào tạo bài bản, hiểu biết sâu sắc về lịch sử, văn hóa và tâm linh của tín ngưỡng thờ Mẫu. Sự thiếu chuẩn mực trong đào tạo dẫn đến việc thực hành sai lệch, làm phai nhạt tính thiêng của nghi lễ và khiến tín ngưỡng có nguy cơ bị đánh đồng với mê tín dị đoan.
Từ thực tế đó, có thể thấy rằng tín ngưỡng thờ Mẫu hiện nay đang phát triển với tốc độ cao, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều nguy cơ về biến tướng, lệch chuẩn và mất đi bản chất nhân văn, thiêng liêng vốn có nếu không được định hướng và bảo tồn một cách đúng đắn.
2.2. Giá trị văn hóa - tinh thần đặc sắc cần được gìn giữ
Tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ là một biểu hiện của tâm linh mà còn là sự phản ánh sâu sắc triết lý nhân văn, tôn vinh người phụ nữ và đề cao vai trò sinh dưỡng, bảo vệ của Mẹ. Đây là một tín ngưỡng có giá trị văn hóa đặc biệt, nơi lưu giữ và phát huy những giá trị nghệ thuật truyền thống như âm nhạc chầu văn, vũ đạo, trang phục nghi lễ… tất cả hòa quyện để tạo nên một không gian tâm linh vừa thiêng liêng vừa đậm đà thẩm mỹ. Thông qua các truyền thuyết, lời ca trong hát chầu văn, văn khấn và các nghi thức lễ tế, tín ngưỡng Thờ Mẫu đã khắc họa một bức tranh sinh động về những giá trị cốt lõi của dân tộc Việt Nam. Nổi bật trong đó là tinh thần yêu nước, kiên cường chống ngoại xâm, cần cù, sáng tạo trong lao động xây dựng đất nước, cùng với lòng nhân ái, yêu thương đầy tính nhân văn.
Ngoài ra, tín ngưỡng thờ Mẫu cũng là nơi bảo lưu các giá trị nghệ thuật truyền thống đặc sắc. Nghi lễ hầu đồng là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa âm nhạc (chầu văn), vũ đạo, trang phục, đạo cụ và sân khấu hóa. Âm nhạc chầu văn mang âm hưởng dân gian, giàu tính ngẫu hứng nhưng vẫn tuân thủ chặt chẽ quy luật tiết tấu, nhấn nhá; trang phục trong hầu đồng không chỉ đẹp mà còn mang ý nghĩa biểu trưng, thể hiện vai trò của từng giá hầu; từng động tác trong vũ đạo đều có ý nghĩa về mặt biểu cảm hoặc mô phỏng hành trạng của các vị thánh. Chính sự hòa quyện giữa nghệ thuật và tâm linh này tạo nên một không gian linh thiêng mà gần gũi, giúp người dự lễ như được “cảm thấu” với thần linh.
Không chỉ vậy, tín ngưỡng thờ Mẫu còn có vai trò gắn kết cộng đồng. Các nghi lễ thường không phải là hoạt động mang tính cá nhân mà là sự kiện cộng đồng, nơi mọi người cùng nhau cầu an, chia sẻ niềm tin, tăng cường sự gắn bó. Trong bối cảnh xã hội hiện đại đang dần bị phân mảnh bởi công nghệ, đô thị hóa và lối sống cá nhân, tín ngưỡng thờ Mẫu có thể trở thành “kết nối mềm” - nơi con người tìm lại được sự sẻ chia và đồng cảm từ cộng đồng.
Cuối cùng, không thể không nhắc đến giá trị lịch sử – văn hóa mà tín ngưỡng này mang lại. Mỗi đền, phủ, mỗi bài văn chầu, mỗi giá hầu đều phản ánh một phần lịch sử, văn hóa và tâm linh của người Việt qua các thời kỳ. Việc bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu cũng đồng nghĩa với việc bảo tồn ký ức văn hóa của dân tộc.
2.3. Những thách thức trong việc bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu
Sự phát triển mạnh mẽ và lan tỏa nhanh chóng của tín ngưỡng thờ Mẫu trong những năm gần đây không tránh khỏi những hệ lụy tiêu cực, đặt ra nhiều thách thức trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị của di sản.
Một trong những thách thức lớn nhất là sự thương mại hóa và trình diễn hóa nghi lễ. Khi các giá đồng trở thành “show diễn tâm linh”, việc đầu tư quá mức vào phục trang, âm nhạc, hình ảnh nhằm mục đích thu hút người xem dễ dẫn đến việc lệch lạc về ý nghĩa tâm linh. Thay vì là nơi giao cảm giữa con người với thần linh, nghi lễ trở thành nơi phô trương vật chất, gây lãng phí và mất đi bản chất thiêng liêng.
Bên cạnh đó, việc thiếu sự giám sát và hướng dẫn chuyên môn từ phía các cơ quan văn hóa cũng khiến các hoạt động thờ Mẫu diễn ra một cách tự phát, không kiểm soát. Tình trạng này dễ dẫn đến việc lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi cá nhân, gây hoang mang trong cộng đồng, thậm chí làm mất uy tín của di sản văn hóa.
Một thách thức khác là sự đứt gãy trong truyền nối tri thức văn hóa. Nhiều thanh đồng trẻ hiện nay được “lên đồng” theo trào lưu, thiếu kiến thức căn bản về văn hóa thờ Mẫu, không nắm vững ý nghĩa các giá hầu, không phân biệt được đâu là tín ngưỡng chân chính, đâu là mê tín. Trong khi đó, nhiều nghệ nhân cao tuổi – những người giữ vai trò truyền dạy – chưa có điều kiện hoặc cơ chế hỗ trợ để truyền nghề một cách có hệ thống.
Mặt khác, tín ngưỡng thờ Mẫu hiện cũng gặp phải rào cản từ nhận thức xã hội. Một bộ phận công chúng, đặc biệt trong giới trí thức hoặc giáo dục, vẫn còn nhìn tín ngưỡng này với ánh mắt hoài nghi, cho rằng đây là hình thức tôn giáo dân gian lạc hậu, thiếu cơ sở khoa học. Sự kỳ thị này khiến cho việc đưa tín ngưỡng vào nghiên cứu, giảng dạy, hoặc truyền bá một cách chính thống còn nhiều khó khăn.
2.4. Những biện pháp cần thực hiện để giải quyết những thách thức trên đây
2.4.1. Định hướng quản lý văn hóa từ nhà nước: Xây dựng nền tảng pháp lý và truyền thông cho di sản
Trong bối cảnh tín ngưỡng thờ Mẫu đang phục hưng mạnh mẽ trên khắp cả nước, việc xây dựng một cơ chế quản lý hiệu quả, phù hợp với đặc trưng văn hóa dân gian là điều cấp thiết. Nhà nước giữ vai trò trung tâm trong việc định hướng, ban hành và triển khai chính sách nhằm bảo tồn giá trị nguyên bản của tín ngưỡng, đồng thời ngăn chặn các biểu hiện tiêu cực như thương mại hóa hay lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi.
Một nhiệm vụ quan trọng là thiết lập khung pháp lý mềm dẻo nhưng hiệu lực, có khả năng hướng dẫn và điều chỉnh hoạt động tín ngưỡng trong cộng đồng. Với thờ Mẫu và hầu đồng, cần xây dựng quy chế hành lễ cụ thể, giúp phân biệt giữa nghi lễ văn hóa chính thống và các hành vi mê tín. Nội dung nên bao gồm quy trình nghi lễ, yêu cầu đối với người hành lễ (kiến thức, đạo đức, phong cách), và các giới hạn trong tổ chức không gian tín ngưỡng. Khung pháp lý này không chỉ bảo tồn di sản mà còn tạo môi trường thực hành nghiêm túc, lành mạnh.
Song song với đó, việc số hóa công tác quản lý di sản cũng rất cần thiết. Các cơ quan chức năng có thể xây dựng cơ sở dữ liệu điện tử về tín ngưỡng thờ Mẫu: danh mục đền phủ, thông tin thanh đồng được đào tạo bài bản, kho tư liệu văn chầu chuẩn hóa. Dữ liệu số vừa giúp minh bạch hóa hoạt động tín ngưỡng, vừa phục vụ nghiên cứu, giảng dạy và quảng bá ra quốc tế một cách khoa học, dễ tiếp cận.
Truyền thông đại chúng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng nhận thức xã hội. Thay vì khai thác yếu tố kỳ ảo giật gân, truyền thông cần tập trung phản ánh giá trị nhân văn, thẩm mỹ và tâm linh của tín ngưỡng thờ Mẫu. Việc tăng cường các chương trình giáo dục cộng đồng, talkshow, phóng sự chuyên đề với sự tham gia của các nhà nghiên cứu, nghệ nhân và cán bộ chuyên môn sẽ giúp nâng cao hiểu biết, phân biệt rõ giữa tín ngưỡng truyền thống và mê tín dị đoan.
Tóm lại, để tín ngưỡng thờ Mẫu phát triển bền vững, cần một chiến lược quản lý văn hóa tổng thể, kết hợp chặt chẽ giữa pháp lý, công nghệ và truyền thông. Vai trò định hướng của nhà nước không chỉ nhằm bảo vệ di sản khỏi biến dạng, mà còn tạo điều kiện để tín ngưỡng tiếp tục sống động, lan tỏa trong cộng đồng và vươn tầm quốc tế như một phần không thể thiếu của bản sắc văn hóa Việt Nam.
2.4.2. Phát huy vai trò của cộng đồng trong gìn giữ và thực hành di sản
Bên cạnh sự định hướng từ phía nhà nước, cộng đồng giữ vai trò then chốt trong việc bảo tồn và phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu. Là chủ thể sáng tạo và thực hành trực tiếp các nghi lễ, chính cộng đồng – đặc biệt là các thanh đồng, cung văn, thủ nhang – là người mang theo ký ức văn hóa, truyền thống nghệ thuật và chiều sâu tâm linh của di sản. Việc phát huy vai trò của cộng đồng không chỉ là sự thừa nhận quyền chủ động văn hóa, mà còn là điều kiện tiên quyết để tín ngưỡng tiếp tục tồn tại như một thực thể sống động, có khả năng thích ứng và tái tạo qua thời gian.
Trước hết, cần khuyến khích và hỗ trợ cộng đồng thực hành tín ngưỡng một cách có ý thức, gắn với giá trị nhân văn và bản sắc văn hóa dân tộc. Trong nhiều trường hợp, người thực hành nghi lễ chưa được tiếp cận với hệ thống tri thức đầy đủ về tín ngưỡng thờ Mẫu, dẫn đến việc tái hiện sai lệch, thiếu nhất quán hoặc thiên lệch về mặt hình thức. Việc tổ chức các lớp tập huấn, hội thảo chia sẻ kinh nghiệm, hoặc các khóa đào tạo ngắn hạn về nghi lễ, văn học chầu văn, nhạc cụ và trang phục hầu đồng... sẽ tạo điều kiện cho những người thực hành nâng cao trình độ chuyên môn, hiểu biết sâu sắc hơn về di sản mình đang giữ gìn.
Một trong những vấn đề đáng quan tâm là hiện tượng thương mại hóa tín ngưỡng – khi lễ hầu bị biến thành dịch vụ tâm linh nhằm thu lợi vật chất, làm suy giảm tính thiêng và giá trị biểu tượng của nghi lễ. Để hạn chế tình trạng này, cộng đồng cần xây dựng những quy chuẩn đạo đức nội bộ – một hệ thống "luật tục văn hóa" trong sinh hoạt tín ngưỡng – nhằm nhắc nhở, điều chỉnh hành vi trong nội bộ những người hành nghề. Những hình thức tự quản, như hội đồng thanh đồng địa phương hay các tổ chức tín ngưỡng có quy chế rõ ràng, có thể phát huy tác dụng tích cực trong việc giữ gìn sự trang nghiêm và chuẩn mực của nghi lễ.
Ngoài ra, sự tham gia của thế hệ trẻ cũng là yếu tố sống còn đối với sự bền vững của di sản. Trong khi nhiều thanh đồng trẻ hiện nay đã thể hiện sự năng động, sáng tạo trong quá trình tiếp nhận và tái hiện tín ngưỡng, thì cũng không ít người bị cuốn theo xu hướng thị hiếu và biểu diễn quá mức. Để thế hệ trẻ thực sự trở thành lực lượng kế thừa di sản một cách có ý thức, cần tạo điều kiện cho họ tiếp cận với tri thức chuyên sâu và môi trường thực hành lành mạnh, từ đó hình thành sự gắn bó sâu sắc với văn hóa truyền thống.
Phát huy vai trò của cộng đồng trong bảo tồn tín ngưỡng không chỉ là giao quyền, mà còn là quá trình xây dựng năng lực văn hóa, nâng cao nhận thức và khơi dậy niềm tự hào văn hóa trong mỗi cá nhân. Khi cộng đồng thực sự trở thành người bảo vệ và sáng tạo di sản, tín ngưỡng thờ Mẫu sẽ không chỉ tồn tại mà còn phát triển bền vững trong đời sống tinh thần của người Việt.
2.4.3. Cân bằng giữa bảo tồn và phát triển trong bối cảnh hiện đại
Sự phát triển mạnh mẽ của tín ngưỡng thờ Mẫu trong những năm gần đây cho thấy sức sống bền bỉ của văn hóa dân gian trong xã hội hiện đại. Tuy nhiên, sự bùng nổ này cũng đặt ra bài toán lớn về việc dung hòa giữa nhu cầu phát triển và nhiệm vụ bảo tồn. Làm sao để giữ được tính nguyên bản, thiêng liêng và chiều sâu văn hóa của tín ngưỡng, trong khi vẫn thích nghi với sự thay đổi của thị hiếu, công nghệ và ngữ cảnh xã hội?
Một biểu hiện rõ nét của quá trình hiện đại hóa là sự thay đổi trong hình thức biểu đạt: từ không gian nghi lễ truyền thống sang các buổi hầu được công khai hóa, thậm chí phát trực tuyến trên mạng xã hội. Dù mở rộng khả năng tiếp cận, nhưng điều này cũng dễ dẫn đến sự "phi linh hóa", khi nghi lễ bị biến thành biểu diễn. Vì vậy, cần xây dựng các tiêu chí hướng dẫn để vừa mở cửa cho sáng tạo, vừa giữ vững những giá trị cốt lõi như tính linh thiêng, sự trang trọng và ý nghĩa tâm linh.
Chiến lược phát triển cũng cần chú trọng đến việc quy hoạch và đầu tư văn hóa hợp lý. Các đền phủ không nên trở thành điểm du lịch thuần túy, mà phải là không gian văn hóa cộng đồng – nơi kết nối con người với cội nguồn và đời sống tâm linh. Mọi hoạt động đầu tư, từ hạ tầng đến lễ hội, cần có sự tham gia của cộng đồng và chuyên gia, nhằm đảm bảo cân bằng giữa phát triển kinh tế và gìn giữ giá trị văn hóa.
Bên cạnh đó, toàn cầu hóa cũng đặt ra thách thức đối với bản sắc tín ngưỡng. Sau khi được UNESCO ghi danh, thờ Mẫu có cơ hội vươn ra thế giới, nhưng nếu không cẩn trọng, di sản này dễ bị "quốc tế hóa" một cách phiến diện, xa rời gốc rễ. Do đó, việc xây dựng các sản phẩm văn hóa chất lượng, đội ngũ thuyết minh am hiểu và các kênh truyền thông chuyên nghiệp là rất cần thiết để truyền tải đúng tinh thần bản địa mà vẫn tiếp cận hiệu quả với công chúng quốc tế.
Tóm lại, phát triển tín ngưỡng thờ Mẫu trong thời hiện đại là xu hướng tất yếu. Thách thức đặt ra không phải là bảo tồn nguyên trạng, mà là tìm ra cách kết nối hài hòa giữa truyền thống và đổi mới. Đó chính là chìa khóa để gìn giữ và phát huy một di sản tâm linh quý giá của dân tộc trong thời đại toàn cầu.
5. Kết luận
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là một thành tố độc đáo trong di sản văn hóa phi vật thể của người Việt, kết tinh từ truyền thống tâm linh bản địa và tư tưởng nhân văn sâu sắc, tôn vinh vai trò người phụ nữ, sự sinh sôi và bảo hộ của vũ trụ. Việc UNESCO công nhận tín ngưỡng này là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại không chỉ là niềm tự hào, mà còn đặt ra trách nhiệm lớn trong bảo tồn và phát huy giá trị.
Trong bối cảnh hiện đại, tín ngưỡng thờ Mẫu đang hồi sinh mạnh mẽ, thể hiện nhu cầu tìm lại cội nguồn tinh thần, cân bằng giữa đời sống vật chất và tâm linh. Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng cũng kéo theo những thách thức: nguy cơ thương mại hóa, lệch chuẩn nghi lễ, mai một tri thức văn hóa và nhận thức chưa đúng trong cộng đồng.
Trước thực trạng đó, cần một chiến lược tổng thể để bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu, vừa giữ gìn tính thiêng liêng, nguyên bản, vừa thích ứng với xã hội đương đại. Công việc này đòi hỏi sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý văn hóa, cộng đồng thực hành, giới nghiên cứu và truyền thông.
Bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu không chỉ là giữ gìn một hình thức văn hóa truyền thống, mà còn là cách khẳng định bản sắc dân tộc, nuôi dưỡng đời sống tinh thần và góp phần cân bằng trong quá trình hiện đại hóa. Đây là nhiệm vụ lâu dài, cần sự kiên trì, tôn trọng truyền thống, đồng thời phải sáng tạo và linh hoạt để tín ngưỡng này thực sự trở thành một “di sản sống”, lan tỏa giá trị văn hóa và tâm linh trong đời sống hôm nay và mai sau.
