Mối duyên muộn với then
Bà Lìm đến với nghệ thuật then khi đã trên 40 tuổi. Nhưng gia đình vốn có truyền thống làm then và có tinh thần học hỏi nên bà học rất nhanh. Bà chia sẻ, hiện nay trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn, nghệ thuật then đang tồn tại ở hai dạng chính: Then cổ (tức then tâm linh phục vụ việc hành nghề tín ngưỡng) và then mới (tức then văn nghệ có cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng then cổ). Trong đó, then cổ vẫn chiếm vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào dân tộc Tày, Nùng. Then tín ngưỡng là điểm tựa tinh thần của con người, giúp họ có động lực vượt qua khó khăn, hoạn nạn và có niềm tin vào tương lai tốt đẹp ở phía trước. Lời then vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, gọt giũa, vừa là những câu thơ trữ tình, giàu nhạc điệu, vừa là lời khuyên răn, khích lệ, vừa là những kinh nghiệm về đối nhân xử thế... Cho nên nghe đàn tính, nghe lời hát then, đồng bào Tày, Nùng cứ thấy soi chiếu trong đó cuộc sống của chính mình.
Dù gia đình có truyền thống nhưng 30 năm qua, với bà là những ngày tháng khổ luyện và học hỏi bởi nếu chỉ có đam mê thì chưa đủ. Muốn làm nghề thì phải thuộc các bài hát nghi lễ theo lối truyền khẩu và thông thạo quy trình làm lễ. Bà không chỉ thông thạo các nghi lễ then thông thường như: lễ cúng mụ, lễ mừng sinh nhật, lễ khao tổ, lễ trăm ngày, mãn tang… mà còn thực hành thông thạo các nghi lễ then cấp sắc, thăng sắc, lẩu then.
Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm.
Ông Hoàng Việt Bình - Phó Chủ tịch Hội bảo tồn dân ca tỉnh Lạng Sơn cho biết: “Then tín ngưỡng vốn có vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc. Người ta tìm đến then tín ngưỡng khi cuộc sống gặp bế tắc hoặc mong ước có một cuộc sống tốt đẹp, bình an, vì thế các bà then vốn rất được cộng đồng tôn trọng. Bà Nông Thị Lìm có giọng hát đẹp, điệu múa mượt mà, có uy tín cao trong cộng đồng, hơn nữa, bà làm then vì cái tâm muốn gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc mình. Theo thời gian thì then tín ngưỡng đang có nguy cơ bị mai một nhưng dù sao nó vẫn không thể mất đi. Và chúng ta rất cần những tấm lòng thiết tha với văn hóa dân gian cổ như thế”.
Giữ gìn di sản cha ông
Trong các kì Liên hoan nghệ thuật hát then đàn tính toàn quốc, các hội thi văn nghệ quần chúng, Tiếng hát người cao tuổi của tỉnh Lạng Sơn hay toàn quốc, bà đều đạt nhiều giải thưởng. Tiêu biểu như tiết mục “Vun hoa - bà mụ” đạt giải A tại Liên hoan nghệ thuật hát then đàn tính toàn quốc lần thứ IV (năm 2012). Cùng với đó, nhiều năm liền bà được nhận giấy khen của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lạng Sơn vì đã có thành tích trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể…
Không chỉ bà con ở gần mà bà con ở những nơi xa như vùng Tây Bắc, miền Nam cũng đã biết tiếng, tín nhiệm, mời bà về làm các nghi lễ cầu an cho gia đình. Bà chia sẻ, không chỉ thông thuộc về nghi lễ, người làm then cũng cần có sức khỏe để đi đến bất cứ nơi nào gia chủ yêu cầu. “Tôi làm then cũng vì cái tâm của mình là muốn giúp người cứu người chứ không vì lợi nhuận. Dù đã 70 tuổi rồi, nhưng ai mời tôi cũng sẽ sắp xếp đi. Chính quyền, các Hội đoàn thể có nhu cầu mời tôi trình diễn then cổ, tôi cũng sẵn lòng tham gia để góp phần lưu giữ nét văn hóa này của cha ông”. Sự bận rộn của bà phần nào chứng minh một điều: then tín ngưỡng (tức dòng then cổ) vẫn có vai trò rất quan trọng trong đời sống tâm linh của đồng bào Tày, Nùng.
Những lễ then của bà tại các gia đình thường thu hút thêm nhiều bà con hàng xóm đến nghe, khiến buổi lễ trở thành buổi giao lưu, sinh hoạt văn hóa lý thú của cộng đồng. Bà Đồng Kim Loan - người dân thôn Khòn Pheo, xã Thụy Hùng, huyện Cao Lộc chia sẻ: “Đối với người dân tộc Tày như chúng tôi thì then rất có ý nghĩa. Người ta đau ốm, bất an cũng tìm đến then, trẻ con khóc đêm, thanh niên nam nữ đến tuổi mà chưa được dựng vợ gả chồng cũng tìm đến then. Bà Lìm là bà then có tiếng, giọng then của bà rất mượt mà thanh thoát. Nhà nào có bà về làm then cho thì cả xóm đến nghe”.
Đến giờ, nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm không thể nhớ chính xác được mình đã làm được bao nhiêu buổi lễ cho các gia chủ ở bao nhiêu nơi. Chỉ biết, ở tuổi 70, bà có mong ước là tìm được những hạt nhân then thực sự có năng khiếu và tâm huyết với then cổ, từ đó gây dựng được phong trào nghệ thuật quần chúng sôi nổi, có sức lan tỏa trong cộng đồng. Đó chính là nền tảng để giữ gìn bản sắc văn hóa và phát huy giá trị tinh thần tốt đẹp của tín ngưỡng cổ trong đời sống hiện đại.
Bà Lìm đến với nghệ thuật then khi đã trên 40 tuổi. Nhưng gia đình vốn có truyền thống làm then và có tinh thần học hỏi nên bà học rất nhanh. Bà chia sẻ, hiện nay trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn, nghệ thuật then đang tồn tại ở hai dạng chính: Then cổ (tức then tâm linh phục vụ việc hành nghề tín ngưỡng) và then mới (tức then văn nghệ có cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng then cổ). Trong đó, then cổ vẫn chiếm vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, tinh thần của đồng bào dân tộc Tày, Nùng. Then tín ngưỡng là điểm tựa tinh thần của con người, giúp họ có động lực vượt qua khó khăn, hoạn nạn và có niềm tin vào tương lai tốt đẹp ở phía trước. Lời then vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, gọt giũa, vừa là những câu thơ trữ tình, giàu nhạc điệu, vừa là lời khuyên răn, khích lệ, vừa là những kinh nghiệm về đối nhân xử thế... Cho nên nghe đàn tính, nghe lời hát then, đồng bào Tày, Nùng cứ thấy soi chiếu trong đó cuộc sống của chính mình.
Dù gia đình có truyền thống nhưng 30 năm qua, với bà là những ngày tháng khổ luyện và học hỏi bởi nếu chỉ có đam mê thì chưa đủ. Muốn làm nghề thì phải thuộc các bài hát nghi lễ theo lối truyền khẩu và thông thạo quy trình làm lễ. Bà không chỉ thông thạo các nghi lễ then thông thường như: lễ cúng mụ, lễ mừng sinh nhật, lễ khao tổ, lễ trăm ngày, mãn tang… mà còn thực hành thông thạo các nghi lễ then cấp sắc, thăng sắc, lẩu then.
Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm.
Ông Hoàng Việt Bình - Phó Chủ tịch Hội bảo tồn dân ca tỉnh Lạng Sơn cho biết: “Then tín ngưỡng vốn có vai trò rất quan trọng trong đời sống tinh thần của đồng bào dân tộc. Người ta tìm đến then tín ngưỡng khi cuộc sống gặp bế tắc hoặc mong ước có một cuộc sống tốt đẹp, bình an, vì thế các bà then vốn rất được cộng đồng tôn trọng. Bà Nông Thị Lìm có giọng hát đẹp, điệu múa mượt mà, có uy tín cao trong cộng đồng, hơn nữa, bà làm then vì cái tâm muốn gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc mình. Theo thời gian thì then tín ngưỡng đang có nguy cơ bị mai một nhưng dù sao nó vẫn không thể mất đi. Và chúng ta rất cần những tấm lòng thiết tha với văn hóa dân gian cổ như thế”.
Giữ gìn di sản cha ông
Trong các kì Liên hoan nghệ thuật hát then đàn tính toàn quốc, các hội thi văn nghệ quần chúng, Tiếng hát người cao tuổi của tỉnh Lạng Sơn hay toàn quốc, bà đều đạt nhiều giải thưởng. Tiêu biểu như tiết mục “Vun hoa - bà mụ” đạt giải A tại Liên hoan nghệ thuật hát then đàn tính toàn quốc lần thứ IV (năm 2012). Cùng với đó, nhiều năm liền bà được nhận giấy khen của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Lạng Sơn vì đã có thành tích trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể…
Không chỉ bà con ở gần mà bà con ở những nơi xa như vùng Tây Bắc, miền Nam cũng đã biết tiếng, tín nhiệm, mời bà về làm các nghi lễ cầu an cho gia đình. Bà chia sẻ, không chỉ thông thuộc về nghi lễ, người làm then cũng cần có sức khỏe để đi đến bất cứ nơi nào gia chủ yêu cầu. “Tôi làm then cũng vì cái tâm của mình là muốn giúp người cứu người chứ không vì lợi nhuận. Dù đã 70 tuổi rồi, nhưng ai mời tôi cũng sẽ sắp xếp đi. Chính quyền, các Hội đoàn thể có nhu cầu mời tôi trình diễn then cổ, tôi cũng sẵn lòng tham gia để góp phần lưu giữ nét văn hóa này của cha ông”. Sự bận rộn của bà phần nào chứng minh một điều: then tín ngưỡng (tức dòng then cổ) vẫn có vai trò rất quan trọng trong đời sống tâm linh của đồng bào Tày, Nùng.
Những lễ then của bà tại các gia đình thường thu hút thêm nhiều bà con hàng xóm đến nghe, khiến buổi lễ trở thành buổi giao lưu, sinh hoạt văn hóa lý thú của cộng đồng. Bà Đồng Kim Loan - người dân thôn Khòn Pheo, xã Thụy Hùng, huyện Cao Lộc chia sẻ: “Đối với người dân tộc Tày như chúng tôi thì then rất có ý nghĩa. Người ta đau ốm, bất an cũng tìm đến then, trẻ con khóc đêm, thanh niên nam nữ đến tuổi mà chưa được dựng vợ gả chồng cũng tìm đến then. Bà Lìm là bà then có tiếng, giọng then của bà rất mượt mà thanh thoát. Nhà nào có bà về làm then cho thì cả xóm đến nghe”.
Đến giờ, nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm không thể nhớ chính xác được mình đã làm được bao nhiêu buổi lễ cho các gia chủ ở bao nhiêu nơi. Chỉ biết, ở tuổi 70, bà có mong ước là tìm được những hạt nhân then thực sự có năng khiếu và tâm huyết với then cổ, từ đó gây dựng được phong trào nghệ thuật quần chúng sôi nổi, có sức lan tỏa trong cộng đồng. Đó chính là nền tảng để giữ gìn bản sắc văn hóa và phát huy giá trị tinh thần tốt đẹp của tín ngưỡng cổ trong đời sống hiện đại.
Diệp Hằng
