Xín Cái là một xã thuộc huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang, có một phần diện tích thuộc Đèo Mã Pì Lèng nằm trên đỉnh núi cao 1.500m so với mặt nước biển, với diện tích được khoanh vùng bảo vệ là 796,25ha, được coi là khu vực di sản đặc sắc về địa chất và cảnh quan; khu vực đỉnh đèo được đánh giá là một trong những điểm quan sát toàn cảnh vào loại đẹp nhất ở Việt Nam; hẻm vực sông Nho Quế là một trong những thung lũng kiến tạo độc nhất vô nhị ở Việt Nam. Xã được chia thành thôn bản: Bờ Sông, Bản Chuối, Xín Chải, Lùng Thúng, Làng Vần Chỉ, Sả Nhé Lử, Xủa Nhà Lử, Lùng Thàng, Mờ Nắng, Páo Sảng, Cờ Lảng, Ngoài Chờ, Bản Trang, Tờ Kính, Khai Hoang II, Khai Hoang III, Tuồng Luồng, Cờ Tảng, Tìa Chờ Chứ, Xín Cái. Đồng bào Lô Lô được chia thành hai nhóm ngành Lô Lô đen và Lô Lô hoa, cư trú trên địa ban xã Xín Cái chủ yếu là đồng bào Lô Lô Đen.
Hòa mình với phong cảnh núi non hùng vĩ, những cánh đồng hoa tam giác mạch đan xen giữa những cao nguyên đá kỳ vĩ; những con đường uốn lượn theo các sườn núi. Nhìn từ trên cao của đỉnh Mã Pì Lèng, phía xa là dòng sông Nho Quế uấn lượn (một phần địa danh du lịch nối tiếng của Mèo Vạc và Đồng Văn), nơi đây thu hút rất đông du khách từ bắc chí nam, và cả du khách nước ngoài, thường tập trung đông nhất vào dịp cuối tuần. Khác với điều kiện địa hình hiểm trở nơi đây, chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng khi nhận được tình cảm giản dị nhưng ấm nồng của người dân nơi đây. Sống hòa thuận với núi rừng, đồng bào Lô Lô đen là một trong những dân tộc có dân số ít nhất của. Theo thống kê hiện nay, dân số đồng bào Lô Lô có khoảng trên 3.500 người, họ sống xen kẽ lâu đời với các đồng bào dân tộc khác như đồng bào dân tộc Mông, Tày, Kinh… nhưng đến nay người Lô Lô đen vẫn giữ được những giá trị truyền thống của mình, đặc biệt là những phong tục tập quán trong cưới hỏi, tang ma, lễ hội và thêu dệt.
Nét đặc sắc về phong tục cưới hỏi
Lễ hỏi: Trước khi cưới, theo truyền thống, gia đình người Lô Lô đen thường chọn ngày lành để đến dạm hỏi cho con cháu, thầy mo, hoặc già làng (trưởng bản) là người có nhiều kinh nghiệm sẽ xem ngày nào là ngày tốt để sắp lễ hỏi. Khi đôi nam nữ quyết định đi đến hôn nhân, nhà trai phải nhờ bốn người làm mối, gồm: hai đôi nam nữ. Người Lô Lô đen quan niệm, nếu người làm mối là hai cặp vợ chồng thì cuộc sống sẽ gặp nhiều may mắn, hạnh phúc; họ thường mang lễ vật cưới hỏi đến nhà người em trai của mẹ cô dâu. Trong quan niệm từ xã xưa, người Lô Lô đen rất coi trọng vai trò ông cậu, bởi ông là người quyết định việc hôn nhân, việc phân chia tài sản. Lễ hỏi bao gồm hai vật phẩm chính là: gà sống và rượu (rượu ngô). Nếu nhà gái không có con trai, thì việc hỏi lại là nhà gái đi hỏi bên nhà trai, đây là nét đặc trưng ít dân tộc khác có. Họ quan niệm, người con trai ở rể, đổi họ theo nhà gái và được coi như người con trai trong gia đình, sau này sẽ chịu trách nhiệm gánh vác công việc bên nhà gái. Việc cưới sẽ chỉ được thực hiện sau khi lễ hỏi giữa hai bên gia đình đi đến thống nhất, chọn ngày lành, tháng tốt và ấn định ngày cưới cho đôi nam nữ.
Lễ cưới: Theo phong tục, việc cưới đồng bào Lô Lô đen diễn ra trong 3 ngày, tuy nhiên ngày nay thực hiện nếp sống văn minh, việc tổ chức ăn uống trong đám cưới đã hạn chế, lược bớt, chỉ tổ chức ăn uống trong một ngày. Ông cậu đóng vai trò quyết định trong đám cưới, trường hợp không có cậu thì mới mời đại diện trưởng dòng họ hoặc trưởng bản đứng ra thay thế. Nghi thức trong lễ cưới được thực hiện theo các bước cơ bản như: xin cưới, đón dâu và tổ chức sinh hoạt ăn uống tại gia đình. Sau buổi tối ở nhà gái, chú rể cùng phù rể vào bái lạy tổ tiên, bố mẹ vợ, cậu và quan khách. Ông cậu sẽ dắt cháu gái từ trong buồng ra trao cho nhà trai. Sau đó, nhà trai, nhà gái mỗi bên có một phù dâu dắt tay cô dâu đi ra. Đi đầu là bốn người làm mối, tiếp sau là cô dâu, phù dâu và họ hàng nhà trai. Khi về đến nhà trai, bố mẹ chồng phải tạm lánh đi nơi khác vì sợ gặp mặt sẽ át vía con dâu. Đoàn dẫn dâu về nhà trai được một lúc thì đoàn nhà gái mang của hồi môn do ông cậu cô dâu dẫn đầu sẽ tới. Của hồi môn bao gồm: lợn, gà, cuốc, chảo, dao, hòm quần áo cùng rượu, thịt, xôi nếp… Tiếp đó, nhà trai tổ chức ăn uống linh đình và hát mừng suốt đêm để chúc cho hạnh phúc đôi trẻ.
Đặc biệt, hiện nay người Lô Lô đen còn giữ tập tục ở rể, nhưng việc ở rể chỉ thực hiện khi bên nhà gái không có con trai; người ở rể sẽ ở bên nhà gái và đổi họ theo họ nhà gái. Trong tập tục người Lô Lô đen vợ chồng không được ly hôn, nếu vi phạm sẽ phải đền bù theo luật tục của bản. Lễ cưới diễn ra trong không khí hết sức thân mật, vui tươi; trong đám cưới, ngoài lời ca tiếng hát, còn có các nhạc cụ khác phụ họa như: phèng la, kèn đồng. Theo phong tục truyền thống, trong đám cưới người Lô Lô không thực hiện nhảy múa, việc nhảy múa chỉ thực hiện trong đám tang.
Về tang ma: Theo tập tục, người Lô Lô đen mất họ sẽ thực hiện việc chôn cất một lần, không thực hiện cải táng. Khi trong bản có người qua đời, cả dòng họ, các bản cử người đến làm giúp, đưa tang. Người đứng đầu (già làng, trưởng bản) chịu trách chính trong việc tổ chức tang lễ. Đối với đồng bào Lô Lô đen, trong ngày tang lễ, tất cả đều ăn mặc trang phục truyền thống. Đêm trước của ngày đưa tang thường diễn ra các hoạt động nhảy múa, đây được coi như một phần trò diễn để tiễn biệt người thân qua thế giới bên kia, cũng là để giảm bớt sự đau buồn, mất mát của gia đình. Hiện nay, thực hiện nếp sống văn minh trong việc tang, người Lô Lô đen đã giản hạn chế việc ăn uống, chỉ tổ chức ăn uống 01 ngày, thực hiện hình thức đóng góp, mỗi một người đến làm giúp ăn tại đám tang sẽ đóng góp một phần thực phẩm gồm có rượu, gạo và thịt. Nghười Lô Lô đen cũng có những quan niệm về kiêng kị, khi bố mẹ qua đời, phải ít nhất 1 năm con cái mới được xây dựng gia đình. Người Lô Lô đen cúng tổ tiên, ông bà vào các dịp như rằm tháng 7, tết năm mới.
Về lễ hội: Cũng như nhiều địa phương khác, người Lô Lô đen ở Mèo Vạc có nhiều lễ hội đặc sắc như lễ hội nhảy cây; lễ hội hái ngô được tổ chức vào dịp tết cổ truyền nhưng nổi bật nhất là lễ hội Cầu mưa. Tại lễ hội, tất cả dân đều tham gia, đóng góp công sức, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, các nghi lễ cúng… tất cả hòa chung trong một không khí vui tươi, phấn khởi. Trong xu thế mở cửa, giao lưu hội nhập, hiện nay lễ hội của đồng bào Lô Lô đen không chỉ còn giới hạn trong bản, mà thu hút rất nhiều người ở các dân tộc khác, cũng như các du khách đến du lịch cùng tham gia. Trong lễ hội, bên cạnh việc thực hiện các nghi lễ cúng tế, người Lô Lô đen tổ chức nhiều hoạt động văn hóa vui tươi, sinh động và mang đậm bản sắc dân tộc.
Gìn giữ, phát huy nghề thêu dệt thổ cẩm truyền thống
Rất dễ nhận thấy trang phục áo, váy, khăn, mũ, túi… truyền thống người Lô Lô đen được cắt, thêu cẩn thận với nhiều mảnh ghép màu sắc khác nhau. Áo là loại áo ngắn, cổ đứng (thanh niên), cổ tròn (người phụ nữ có tuổi), tay áo dài, gấu áo vừa chạm cạp quần; quần dài có ba lớp nhiều màu sắc khác nhau, chân kạp chạm đất. Thân trước và thân sau của áo, quần trang trí các mảng màu hình tam giác, ghép lại với nhau thành các khối hình vuông. Trong một ô trang trí hình vuông như vậy, thường là ghép từ 15 đến 20 miếng vải màu hình tam giác. Vạt trước của áo có hai đường trang trí lớn dọc theo nẹp áo và đường ngang sát gấu áo.
Tay áo gồm 4 đoạn dài may nối lại với nhau và trên các đoạn nối này đều có đáp những khoanh vải màu là những đường kẻ song song, xen giữa những ô vải ghép giống như những trang trí trên thân áo. Quần được trang trí nhiều mảng hoa văn chạy vòng quanh trục ống quần hoặc gần gấu. Hoa văn trang trí trên các mảnh vải ghép với nhiều họa tiết khác nhau như hình hoa lá, hình ngọn lửa, hình con rồng (mang tính tượng trưng). Dây lưng được trang điểm bởi rất nhiều những tua sợi nhiều màu (có 7 màu cơ bản: xanh, cam, tím, hồng, nâu, ghi, trắng). Khăn đồng bào Lô Lo đen chủ yếu là dạng vuông đội đầu, hoặc khăn dài, hai đầu khăn thêu chỉ màu, xung quanh viền đính cườm hoặn có tua màu sắc sặc sỡ như màu đỏ, cam, vàng, trắng, xanh. Khi đội, người Lô Lô đen gấp đôi hay ba theo chiều dài khăn, rồi quấn quanh đầu, để lộ hoa văn và hạt cườm ra phía ngoài.
Để bộ trang phục đẹp mắt hơn, phụ nữ Lô Lô đen dùng thắt lưng, khi thắt để thõng 2 đầu ra phía trước, tạo vẻ duyên dáng. Khi mặc trang phục, người Lô Lô đen thường kết hợp với đồ trang sức bằng bạc hoặc nhôm, hạt cườm. Trong một không gian núi rừng tây Bắc hùng vĩ, với những cao nguyên đá, cánh đồng hoa tam giác mạch, sự tinh tế trong cách phối màu rực rỡ đã tạo nên một tổng thể trang phục hòa nhã, càng tô thêm vẻ đẹp vốn có của người phụ nữ Lô Lô đen.
Về tang ma: Theo tập tục, người Lô Lô đen mất họ sẽ thực hiện việc chôn cất một lần, không thực hiện cải táng. Khi trong bản có người qua đời, cả dòng họ, các bản cử người đến làm giúp, đưa tang. Người đứng đầu (già làng, trưởng bản) chịu trách chính trong việc tổ chức tang lễ. Đối với đồng bào Lô Lô đen, trong ngày tang lễ, tất cả đều ăn mặc trang phục truyền thống. Đêm trước của ngày đưa tang thường diễn ra các hoạt động nhảy múa, đây được coi như một phần trò diễn để tiễn biệt người thân qua thế giới bên kia, cũng là để giảm bớt sự đau buồn, mất mát của gia đình. Hiện nay, thực hiện nếp sống văn minh trong việc tang, người Lô Lô đen đã giản hạn chế việc ăn uống, chỉ tổ chức ăn uống 01 ngày, thực hiện hình thức đóng góp, mỗi một người đến làm giúp ăn tại đám tang sẽ đóng góp một phần thực phẩm gồm có rượu, gạo và thịt. Nghười Lô Lô đen cũng có những quan niệm về kiêng kị, khi bố mẹ qua đời, phải ít nhất 1 năm con cái mới được xây dựng gia đình. Người Lô Lô đen cúng tổ tiên, ông bà vào các dịp như rằm tháng 7, tết năm mới.
Về lễ hội: Cũng như nhiều địa phương khác, người Lô Lô đen ở Mèo Vạc có nhiều lễ hội đặc sắc như lễ hội nhảy cây; lễ hội hái ngô được tổ chức vào dịp tết cổ truyền nhưng nổi bật nhất là lễ hội Cầu mưa. Tại lễ hội, tất cả dân đều tham gia, đóng góp công sức, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, các nghi lễ cúng… tất cả hòa chung trong một không khí vui tươi, phấn khởi. Trong xu thế mở cửa, giao lưu hội nhập, hiện nay lễ hội của đồng bào Lô Lô đen không chỉ còn giới hạn trong bản, mà thu hút rất nhiều người ở các dân tộc khác, cũng như các du khách đến du lịch cùng tham gia. Trong lễ hội, bên cạnh việc thực hiện các nghi lễ cúng tế, người Lô Lô đen tổ chức nhiều hoạt động văn hóa vui tươi, sinh động và mang đậm bản sắc dân tộc.
Gìn giữ, phát huy nghề thêu dệt thổ cẩm truyền thống
Rất dễ nhận thấy trang phục áo, váy, khăn, mũ, túi… truyền thống người Lô Lô đen được cắt, thêu cẩn thận với nhiều mảnh ghép màu sắc khác nhau. Áo là loại áo ngắn, cổ đứng (thanh niên), cổ tròn (người phụ nữ có tuổi), tay áo dài, gấu áo vừa chạm cạp quần; quần dài có ba lớp nhiều màu sắc khác nhau, chân kạp chạm đất. Thân trước và thân sau của áo, quần trang trí các mảng màu hình tam giác, ghép lại với nhau thành các khối hình vuông. Trong một ô trang trí hình vuông như vậy, thường là ghép từ 15 đến 20 miếng vải màu hình tam giác. Vạt trước của áo có hai đường trang trí lớn dọc theo nẹp áo và đường ngang sát gấu áo.
Tay áo gồm 4 đoạn dài may nối lại với nhau và trên các đoạn nối này đều có đáp những khoanh vải màu là những đường kẻ song song, xen giữa những ô vải ghép giống như những trang trí trên thân áo. Quần được trang trí nhiều mảng hoa văn chạy vòng quanh trục ống quần hoặc gần gấu. Hoa văn trang trí trên các mảnh vải ghép với nhiều họa tiết khác nhau như hình hoa lá, hình ngọn lửa, hình con rồng (mang tính tượng trưng). Dây lưng được trang điểm bởi rất nhiều những tua sợi nhiều màu (có 7 màu cơ bản: xanh, cam, tím, hồng, nâu, ghi, trắng). Khăn đồng bào Lô Lo đen chủ yếu là dạng vuông đội đầu, hoặc khăn dài, hai đầu khăn thêu chỉ màu, xung quanh viền đính cườm hoặn có tua màu sắc sặc sỡ như màu đỏ, cam, vàng, trắng, xanh. Khi đội, người Lô Lô đen gấp đôi hay ba theo chiều dài khăn, rồi quấn quanh đầu, để lộ hoa văn và hạt cườm ra phía ngoài.
Để bộ trang phục đẹp mắt hơn, phụ nữ Lô Lô đen dùng thắt lưng, khi thắt để thõng 2 đầu ra phía trước, tạo vẻ duyên dáng. Khi mặc trang phục, người Lô Lô đen thường kết hợp với đồ trang sức bằng bạc hoặc nhôm, hạt cườm. Trong một không gian núi rừng tây Bắc hùng vĩ, với những cao nguyên đá, cánh đồng hoa tam giác mạch, sự tinh tế trong cách phối màu rực rỡ đã tạo nên một tổng thể trang phục hòa nhã, càng tô thêm vẻ đẹp vốn có của người phụ nữ Lô Lô đen.
Theo vhttcs.org.vn
