Một trong những di tích đền tháp lớn nhất của Vương Triều Chămpa
Tháp Bánh Ít, một trong bảy cụm Tháp Chăm còn trên đất Bình Ðịnh, một khu di tích đẹp, đặc sắc và còn lại nhiều tháp nhất, được tạo lập vào giai đoạn cuối thế kỷ XI đến đầu thế kỷ XII, dưới thời trị vì của hai quốc vương Harivarman IV và V. Tháp này còn mang những tên khác là tháp Tri Thiện, tháp Cầu Bà Gi, tháp Thiện Mẫu, Thổ Sơn hay người Pháp gọi là Tour d'argent - tháp Bạc.
Tháp Bánh Ít có bốn ngọn được xây trên một đồi núi đất đỏ, to, cao, trông hùng vĩ, uy nghi, vượt hẳn những ngọn tháp khác. Ngọn to nhất cao 22m xây ở đỉnh đồi, nhìn từ xa trông giống như chiếc bánh ít lá gai. Bên cạnh ngọn tháp chính, còn có ba ngọn tháp phụ, hình dáng thấp và nhỏ bé hơn nhiều. Mỗi tháp là một kiến trúc riêng biệt mang sắc thái khác nhau, trên đỉnh mỗi tháp đều có tượng thần Siva làm bằng đá.Tháp cổng phía đông cao chừng 13m, xây trên bình đồ hình vuông, mỗi chiều 7m, chất liệu hoàn toàn bằng gạch đá ong. Tháp mở ra hai cửa thông nhau theo hướng Đông - Tây. Ðây là kiến trúc Gopura với vòm cửa hình mũi giáo, có nhiều lớp liên tiếp vút lên phía trên. Hai mặt Bắc và Nam là hai cửa giả, bịt kín.
Tháp cổng phía Nam cao chừng 10m có kiến trúc giống tháp cổng phía Đông và cùng phong cách kiến trúc Bình Ðịnh: bình đồ vuông, cửa hình mũi giáo, thân được tạo các cột ốp... Song ở tháp cổng phía nam có những đặc điểm riêng như bốn cửa thông nhau. Ðây là kiến trúc Posah có bộ mái khá đặc biệt, các tầng mái nhỏ dần về phía trên. Mỗi tầng đều có hàng cột thể hiện theo lối thắt giữa, phình ra ở hai đầu trông giống như những quả bầu nậm.
Tháp chính nằm trên đỉnh đồi, bình đồ hình vuông, mỗi chiều đo được 11m, có một cửa chính ở phía Đông và ba cửa giả. Ðây là kiến trúc Kalan với cửa chính nhô ra khỏi mặt tường đến 2m, vòm cửa hình mũi giáo, chính giữa vòm có phù điêu mặt Kala. Diềm mái vòm là một băng phù điêu hình khỉ thần HaNuMan đang múa. Ở các cửa giả nhô ra ít hơn, diềm mái vòm lại được tạo các phù điêu Gajasimha (mình người đầu voi). Thân tháp chính có năm cột dọc, rãnh kép, vừa làm cho tường vững chãi, vừa tạo dáng thanh thoát. Bộ diềm mái ngăn cách với thân được ốp bằng những khối đá sa thạch, gắn liền với nhau thành một mảng. Ba mái có ba tầng mô tả như thân tháp nhưng nhỏ dần về phía đỉnh. Các tầng mái, ngoài hệ thống cột và cửa giả còn có những bức trang trí hoa văn. Tầng một, ở phía Nam tạc hình sư tử, phía Tây và Đông trang trí bò thần Nadin, phía Bắc thể hiện mặt Kala nhìn thẳng, bên trong tầng còn có những tượng thờ bằng đá.
Cách tháp chính không xa, về phía Nam bạn gặp một kiến trúc lạ mắt. Tháp cao độ 10m, bình đồ hình chữ nhật, chiều dài 12m, chiều rộng 5m. Cửa chính mở ra phía Đông, dẫn sâu vào lòng tháp, thông với cửa trỏ ra ở phía Bắc và Nam. Ðặc biệt mái tháp được tạo dáng lõm ở giữa, vút lên ở hai đầu, giống hình yên ngựa. Tháp này giống như tháp phụ trong quần thể tháp Poklongarai ở Ninh Thuận. Ðế tháp hơi nhô ra so với thân tháp, xây giật cấp vuông vức tạo thành bệ đỡ vững chắc. Thân tháp có phù điêu chim thần trong tư thế hai cánh giơ cao như nâng đỡ cả phần trên của tháp.
Ðồi núi của tháp Bánh Ít có nhiều trãng to, rộng, ở về cuối làng Huỳnh Kim, đầu các làng Ðại Lộc, Phong Niên, Vạn Mỹ và nằm bên cạnh dòng Tân An, sát cạnh quốc lộ số 1, cách Qui Nhơn 15 km. Ở đây phong cảnh hữu tình, có gió mát cây xanh, cảnh vật kỳ thú yên tĩnh, có cây trái thơm ngọt trong mùa hè, phơi màu tươi thắm ở trên những trãng của đồi núi tĩnh lặng. Hơn nữa nơi đây có nhiều đá son, có giống chim "tò le" kêu rất kỳ lạ.
Di tích Tháp Bánh Ít cũng hội tụ nhiều nét kiến trúc độc đáo, là một trong những công trình đền tháp lớn nhất còn lại của Vương Triều Chămpa và là di tích Tháp Chăm thu hút nhất đối với du khách trong và ngoài nước ở Bình Định.
Vinh dự sánh cùng các công trình kiến trúc vĩ đại thế giới
Cuốn sách “1.001 công trình kiến trúc phải đến trong cuộc đời” là một công trình của nhiều tác giả, do cây bút chuyên viết về kiến trúc do Mark Irving làm Tổng Chủ biên, Quintessence xuất bản (Anh). Các tác giả của cuốn sách, đa phần là những giáo sư, kiến trúc sư, nghiên cứu sinh, những cây bút chuyên viết về kiến trúc đến từ nhiều nơi trên thế giới, đã khảo sát các công trình kiến trúc từ cổ, trung đến cận, hiện đại khắp nơi trên thế giới; từ đó chọn ra các thành tựu kiến trúc vĩ đại nhất của thế giới. Ngoài những công trình kiến trúc quy mô lớn, cuốn sách còn giới thiệu một số công trình kiến trúc thể hiện nét độc đáo của các nền văn hóa như lều yurt ở Mông Cổ hay những căn nhà của những người. Nói vậy để thấy tầm bao quát của cuốn sách này với cả những công trình kiến trúc đã rất quen lẫn những viên ngọc kiến trúc hãy còn ít được biết đến dọc suốt Đông - Tây.
Phần viết về tháp Bánh Ít do Stephen Anthony Murphy, một nhà khảo cổ học, từng làm việc tại Anh, Ireland, Pháp, Thái Lan, Singapore và Nhật Bản, đã nhận bằng Tiến sĩ về khảo cổ học Đông Nam Á tại Trường Nghiên cứu Phương Đông và Châu Phi, Đại học London, Anh, chắp bút. Phần này nằm ở phần đầu sách, giới thiệu những công trình kiến trúc từ cổ đại đến trước Phục hưng.
Giới thiệu về tháp Bánh Ít, cuốn sách viết: “Tháp Bánh Ít, một cụm tháp gồm bốn tháp, còn được biết đến với tên gọi là tháp Bạc, là một trong số những di tích kiến trúc Chăm tiêu biểu nhất hiện tồn. Vương quốc Champa đã có một thời phát triển rất thịnh vượng ở Nam và Trung Việt Nam từ thế kỷ II về sau và đạt đến đỉnh cao trong suốt thế kỷ IX. Tiếp nhận Ấn Độ giáo như quốc giáo, người Chăm cũng tiếp nhận mô hình kiến trúc Ấn Độ để tạo nên một mô hình kiến trúc rất độc đáo tại Việt Nam. Điều này được minh chứng rõ nhất bằng quần thể các kalan (đền tháp) mà tháp Bạc là một ví dụ điển hình. Thật ngữ kalan hàm chỉ ngôi tháp trung tâm của một khu đền và là nơi đặt ở mẫu vật thờ chính - ở đây là tượng thần Shiva của Ấn Độ giáo. Tuy nhiên, do sự suy yếu dần của vưong quốc Chăm từ thế kỷ thứ X trở về sau nên công trình tháp Bạc đã không thể hoàn thiện bằng đường nét sắc sảo của những trụ và cột ốp tuyệt đẹp trong nghệ thuật kiến trúc Chăm giai đoạn sớm. Thay vào đó, tháp Bánh Ít tự giới hạn bằng những mô-típ đơn giản hơn. Tuy thiếu đi sự trang trí hoàn thiện đến tinh xảo nhưng bù lại, tháp lại mang một dáng nét kiến trúc rất độc đáo. Để tạo nên dấu ấn nổi bật này, kalan và tháp yên ngựa gần đó được xây trên đỉnh một ngọn đồi trong khi hai tháp nhỏ hơn được xây thấp hơn ở về phía Nam và phía Đông của kalan. Tiếp đó, phối cảnh ngọn đồi hình bậc thang, tạo hiệu ứng tổng thể như một hình chóp, vừa mang tính biểu trưng của mô hình đền - núi (núi vũ trụ Meru trong Bà La Môn Giáo - P.V). Những cuộc chiến liên miên đã đặt dấu chấm hết cho Vương quốc Chămpa. Khoảng đầu thế kỷ XIII, vương quốc này đã bị Khmer thôn tính” (trang 66).
Không gian văn hóa Chăm ở Bình Định
Cuốn sách “1001 công trình kiến trúc phải đến trong cuộc đời” được một Việt kiều Bình Định gửi tặng Chủ tịch UBND tỉnh Hồ Quốc Dũng trong dịp tết nguyên đán Ất Mùi. Ngay sau khi đọc cuốn sách, chiều 7.3, Chủ tịch UBND tỉnh Hồ Quốc Dũng đã trực tiếp khảo sát tháp Bánh Ít.
Tại quần thể tháp Bánh Ít, Chủ tịch UBND tỉnh đã khảo sát cụ thể từng ngôi tháp trong bốn tháp trong quần thế Bánh Ít, tìm hiểu kỹ về niên đại, nét độc đáo trong kiến trúc của từng ngôi tháp cũng như cảnh quan tổng thể của tháp Bánh Ít; các dấu ấn của từng thời kỳ trùng tu, tôn tạo cũng như các công trình phụ trợ đã và đang được xây dựng tại quần thể di tích này.
Phát biểu chỉ đạo các cơ quan chức năng, Chủ tịch Hồ Quốc Dũng lưu ý đến tầm quan trọng của việc quy hoạch tổng thể tháp Bánh Ít. Đồng thời, nếu muốn phát huy giá trị độc đáo của ngôi tháp, nhất thiết phải có kế hoạch đầu tư các hạng mục phụ trợ và kết nối giới thiệu với du khách về tổng thể 14 tháp Chăm hiện tồn trên đất Bình Định. Chủ tịch Hồ Quốc Dũng đặc biệt nhấn mạnh: Bình Định là địa phương duy nhất trong cả nước có không gian văn hóa Chăm với một hệ di tích Chăm từ dân sự đến tôn giáo hoàn chỉnh. Cần nghiên cứu giới thiệu tháp Bánh Ít trong tổng thể không gian văn hóa Chăm độc đáo này...
Chủ tịch Hồ Quốc Dũng cũng cho rằng, thời gian tới, trên cơ sở quy hoạch tổng thề, cần khai thác hợp lý cảnh quan. Trong đó, một số hạng mục phụ trợ có thể nghiên cứu sử dụng chất liệu đất nung để hòa hợp với màu sắc và chất liệu di tích. Bên cạnh đó, nghiên cứu kỹ thuật để gỡ các mảng xi măng trám bên trong lòng tháp nhằm khôi phục vẻ đẹp nguyên gốc của chất liệu gạch mộc trong lòng tháp.
“Tháp Bánh Ít là một công trình kiến trúc quý, hiếm, có giá trị nghệ thuật lớn cần được trân trọng, giữ gìn và phát huy xứng tầm. Đồng thời, phải có kế hoạch quảng bá vẻ đẹp của tháp Bánh Ít nói riêng cũng như không gian văn hóa Chăm Bình Định nói chung một cách thật bài bản, hiệu quả” - Chủ tịch Hồ Quốc Dũng nhấn mạnh.
Lê Viết Thọ
