Đây là công trình nghiên cứu công phu, khoa học, khám phá các khía cạnh của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tinh thần, xã hội và văn hóa của người Việt của TS. Phạm Việt Long - Chủ tịch Hội đồng Quản lý Viện Nghiên cứu Văn hoá và Phát triển. Tín ngưỡng này không chỉ gắn liền với niềm tin tâm linh mà còn thể hiện qua các hình thức nghệ thuật đa dạng như văn học, âm nhạc, sân khấu, điện ảnh và kiến trúc, phản ánh sự sáng tạo và khả năng thích ứng với thời đại của người Việt.
Chương đầu tiên của cuốn sách đặt nền móng cho sự hiểu biết về tín ngưỡng thờ Mẫu - một phần không thể tách rời của di sản văn hóa và tâm linh người Việt. Qua việc phân tích các khái niệm cơ bản, nguồn gốc, đặc điểm, hình thức và nội dung của tín ngưỡng này, chương đã làm sáng tỏ những giá trị tinh thần mà tín ngưỡng thờ Mẫu mang lại cho cộng đồng.
Chương này cũng giới thiệu và làm rõ vị thế của các vị thánh, thần trong tín ngưỡng thờ Mẫu, từ Thánh Mẫu Liễu Hạnh đến Ông Hoàng Mười, mỗi vị thần đều có vai trò và ý nghĩa riêng biệt trong đời sống tâm linh của người dân. Sự đa dạng và phong phú của các hình thức thờ cúng đã phản ánh sự tôn trọng và lòng biết ơn sâu sắc mà người Việt dành cho các vị thần linh này.
Không chỉ cung cấp cái nhìn toàn diện về tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn gợi mở những hướng nghiên cứu mới, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa này trong thời đại hiện đại. Đây là bước đầu tiên quan trọng để độc giả hiểu rõ hơn về tín ngưỡng thờ Mẫu và những ảnh hưởng sâu rộng của nó đối với đời sống văn hóa và tâm linh của người Việt.
Chương 2 của cuốn sách đưa người đọc đi sâu vào thế giới của nghi lễ và lễ hội liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu, một phần quan trọng trong di sản văn hóa tâm linh của người Việt. Qua việc khám phá nghi lễ hầu đồng, các hình thức hầu đồng đa dạng, và sự hóa thân thành các vị Thánh Mẫu, chương này đã làm nổi bật sự phong phú và độc đáo của tín ngưỡng này.
Nghệ thuật biểu diễn trong tín ngưỡng thờ Mẫu, từ âm nhạc hát chầu văn, múa, hầu đồng, đến chơi đồ, không chỉ là biểu hiện của niềm tin mà còn là cách thức để truyền đạt và bảo tồn văn hóa. Bài trí trong các nghi lễ và lễ hội cũng phản ánh sự tinh tế và ý nghĩa sâu xa của tín ngưỡng này.
Chương này cũng nhấn mạnh đóng góp của tín ngưỡng thờ Mẫu đối với văn hóa dân gian, làm giàu thêm kho tàng văn hóa Việt Nam.
Chương này không chỉ cung cấp kiến thức về các nghi lễ và lễ hội mà còn gợi mở về cách thức mà tín ngưỡng thờ Mẫu tiếp tục được bảo tồn và phát huy trong xã hội hiện đại, đồng thời khẳng định giá trị to lớn của nó đối với đời sống tinh thần và văn hóa của người Việt. Đây là một bước tiếp theo quan trọng trong hành trình khám phá và hiểu biết sâu sắc về tín ngưỡng thờ Mẫu.
Chương 3 khám phá sâu vào đội ngũ hầu đồng, một nhóm các cá nhân đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Thanh đồng, cung văn, thầy pháp, và đồng phục không chỉ là những người thực hành các nghi lễ, mà còn là những người gìn giữ và truyền bá về tín ngưỡng này.
Các đền, miếu, phủ, và chùa thờ Mẫu, cùng với các vật dụng tín ngưỡng như ban thờ, tranh thờ, tượng thờ, và các dụng cụ và trang phục tín ngưỡng, đều là những yếu tố không thể thiếu trong việc thực hành và bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu. Chúng không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là không gian để cộng đồng tập hợp và thể hiện lòng kính trọng đối với các vị thần.
Chương 3 đã cung cấp một cái nhìn toàn diện về cách thức mà tín ngưỡng thờ Mẫu được thể hiện qua các nghi lễ, không gian thờ tự, và các vật phẩm tín ngưỡng, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gìn giữ và phát triển tín ngưỡng này trong xã hội hiện đại.
Chương 4 phân tích bối cảnh xã hội với những tác nhân tác động đến tín ngưỡng thờ Mẫu, cũng như thực trạng của tín ngưỡng này trong xã hội hiện đại. Chúng ta có thể thấy rằng, tín ngưỡng thờ Mẫu là một tín ngưỡng bản địa lâu đời, lấy việc tôn thờ Mẫu (Mẹ) làm thần tượng với các quyền năng sinh sôi, bảo trợ và che chở cho con người. Tín ngưỡng thờ Mẫu có nguồn gốc từ thời kỳ nguyên thủy, thỏa mãn tâm lý của người nông dân cầu mong sự sinh sôi nảy nở, đáp ứng nhu cầu không chỉ của nông dân, nông thôn mà còn cả tầng lớp thương nhân ở đô thị. Tín ngưỡng thờ Mẫu có nội dung và hình thức phong phú, đa dạng, phản ánh sự sáng tạo và thích ứng của người Việt Nam với những thay đổi của xã hội. Một trong những biểu hiện đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu là hát văn, một loại hình nghệ thuật dân gian kết hợp giữa âm nhạc, ca từ và diễn xướng, thể hiện sự tôn kính và cầu nguyện đến các Thánh Mẫu. Nghi lễ thờ Mẫu là một hoạt động tâm linh quan trọng, thể hiện sự giao lưu, tương tác và hòa hợp giữa con người và thần linh, giữa các tín ngưỡng, tôn giáo khác nhau. Tín ngưỡng thờ Mẫu cũng có mức độ phổ biến rộng rãi, không chỉ ở Việt Nam mà còn ở nhiều nước khác, đặc biệt là các nước có người Việt định cư. Tín ngưỡng thờ Mẫu đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2016, khẳng định giá trị văn hóa và tâm linh của tín ngưỡng này.
Chương V của cuốn sách khám phá sâu rộng về vai trò và ý nghĩa của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tinh thần, xã hội, và văn hóa của người Việt. Từ việc thúc đẩy tinh thần đoàn kết cộng đồng, khẳng định vai trò của phụ nữ, đến việc là nguồn cảm hứng cho các tác phẩm văn học và nghệ thuật hiện đại, tín ngưỡng này đã chứng tỏ sức sống mãnh liệt và khả năng thích ứng linh hoạt với thời đại.
Sự biến đổi của tín ngưỡng thờ Mẫu trong xã hội hiện đại, mặc dù đối mặt với nhiều thách thức như thực hành không đúng nguyên tắc và thương mại hóa, vẫn được quản lý nhà nước thông qua việc ban hành hệ thống pháp luật, hướng dẫn, giáo dục, và kiểm tra giám sát. Những vấn đề từ thực tiễn đặt ra cần được quan tâm quản lý hơn nữa, như việc thực hành tín ngưỡng trong không gian thiêng và quản lý đội ngũ hầu đồng, vấn đề sáng tạo nghệ thuật dựa trên các yếu tố của tín ngưỡng thờ Mẫu, vấn đề quản lý việc xây dựng các đền, phủ thờ Mẫu mới…
Cuối cùng, nhiệm vụ và giải pháp quản lý, bảo tồn, phát huy Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu được nhấn mạnh, từ việc hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật, tăng cường hiệu quả quản lý nhà nước, đến việc nghiên cứu và quản lý di sản văn hóa. Đặc biệt, việc tôn vinh và khuyến khích những cá nhân và tập thể có đóng góp trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa, cùng với việc tăng cường hoạt động tuyên truyền và quảng bá, sẽ nâng cao nhận thức và khuyến khích sự tham gia tích cực của cộng đồng.
Chương này không chỉ là một bản tổng kết về tầm quan trọng của tín ngưỡng thờ Mẫu mà còn là một lời kêu gọi hành động để bảo tồn và phát huy di sản văn hóa này cho thế hệ tương lai. Đó là trách nhiệm của mỗi cá nhân và là sứ mệnh của cả cộng đồng, để di sản văn hóa của chúng ta không chỉ là quá khứ mà còn là cầu nối với tương lai.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là sự tích hợp những giá trị cốt lõi của truyền thống dân tộc, trong đó nổi bật là tinh thần yêu nước thương nòi, kiên cường bảo vệ đất nước, tinh thần lao động cần cù, sáng tạo, tình làng nghĩa xóm gắn bó mật thiết.
Mặc dù đối mặt với những thách thức từ sự thay đổi của xã hội hiện đại và nguy cơ thương mại hóa, tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn được bảo tồn và phát triển nhờ sự quản lý của nhà nước, thông qua việc ban hành và thực thi pháp luật, cũng như các hoạt động tuyên truyền và giáo dục.
Nhiệm vụ quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu đòi hỏi sự nỗ lực không ngừng từ cả cộng đồng và nhà nước, từ việc hoàn thiện hệ thống pháp luật đến việc nâng cao nhận thức và khuyến khích sự tham gia của mọi người. Đặc biệt, việc tôn vinh và quảng bá di sản văn hóa này sẽ góp phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy nó cho thế hệ tương lai.
Cuốn sách không chỉ là một nguồn thông tin quý giá mà còn là một lời kêu gọi hành động để bảo tồn và phát huy di sản văn hóa này cho thế hệ tương lai. Nó nhấn mạnh trách nhiệm của mỗi cá nhân và cả cộng đồng trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa quý báu này, không chỉ là một phần của quá khứ mà còn là cầu nối với tương lai.
