Với Phú Yên dấu ấn văn hóa đá có rất sớm. Những di vật đá thời kỳ đồ đá, lớp văn hóa của cư dân bản địa có niên đại khoảng 20.000 đến 6.000 năm cách ngày nay được tìm thấy ở di tích Eo Bồng (xã Sơn Thành Đông, huyện Tây Hòa) thuộc nhiều nền văn hóa khác nhau. Phú Yên còn phát hiện những di vật đá thuộc hậu kỳ thời đại đá mới - sơ kỳ thời đại kim khí khắp trên địa bàn cả tỉnh như ở Gò Dương (xã Xuân Long), ở xã Sơn Định, Đập Bà Đỏ (xã Sơn Thành Tây), tại di tích Suối Mây (Đồng Xuân). Ở khu vực các cồn cát ven biển nhiều hiện vật chất liệu đá là các công cụ ghè đẽo, mũi khoan, hòn kê, hòn ghè, bàn mài... được phát hiện tại di tích Gò Ốc (Xuân Bình), Cồn Đình (Xuân Lộc), khe Ông Dậu (Hòa Tâm); Gò Cây Thị (Hòa Hiệp Nam), gò Bộng Dầu (An Phú),v.v... Ngoài các công cụ đá của người tiền sử, Phú Yên còn phát hiện được khá nhiều những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc đá, các di vật đá phục vụ thờ tự, các bi ký thuộc nền văn hóa Chăm như các tượng: Nam Thần, Nữ thần, Phật Lồi, Ganesa, Voi, Bò Nanđin, Ngựa, Rắn, Sư Tử, các phù điêu trang trí và các bi ký đều là những di sản văn hóa đá có giá trị lịch sử. Trong số di sản văn hóa đá ở Phú Yên tiêu biểu nhất là bộ đàn Tuy An, được các nhà khoa học đánh giá có thang âm hoàn chỉnh nhất trong các bộ đàn đá phát hiện ở Việt Nam vào thập niên 90 của thế kỷ XX; và cặp kèn đá Tuy An - là nhạc khí thời cổ đại bằng đá thuộc bộ hơi duy nhất phát hiện được ở nước ta. Hai cổ vật Đàn đá và Kèn đá đều có niên đại cách ngày nay khoảng 2.500 năm - là những báu vật vô giá bởi sự độc đáo của nó...
Đá - một trong những tài nguyên khoáng sản có giá trị về nhiều mặt, đã trở thành biểu tượng của văn hóa, của thiên nhiên Phú Yên. Đá tác động vào văn hóa, nghệ thuật, tín ngưỡng, tâm linh và thẩm thấu vào nhiều lĩnh vực khác của đời sống xã hội để tạo nên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trong đời sống của cộng đồng dân cư trên miền đất Phú. Di sản văn hóa đá, là bộ phận cấu thành môi trường sống của người dân Phú Yên được hình thành trong điều kiện lịch sử, trong không gian và môi trường văn hóa - xã hội nhất định. Khi nhìn lại một loại hình di sản văn hóa bằng đá như các công cụ, nhạc cụ đá, các tác phẩm điêu khắc chất liệu đá, các bia ký, các công trình kiến trúc chất liệu đá..., ta nhận biết được các quá trình phát triển của con người trong từng thời kỳ lịch sử và trên nhiều lĩnh vực: mưu sinh, chiến đấu và sinh hoạt tinh thần.
Phú Yên còn có nhiều di sản đá tự nhiên là những danh lam thắng cảnh được xem là một trong ba biểu tượng của xứ Đàng Trong như: núi Đá Bia (Thiên nam đệ nhất trụ - Trụ số 1 trời Nam) và gành Đá Đĩa, danh thắng quốc gia “Độc nhất vô nhị” và một số thắng cảnh nổi tiếng như: Nhất Tự Sơn, Hòn Yến, Vực Phun, Suối Đá Bàn... Với lợi thế hội đủ yếu tố về nhiều mặt như: địa chất, lịch sử, văn hóa; là nơi bảo tồn hệ động thực vật phong phú, đa dạng... do vậy, Phú Yên chứa đựng nhiều tiềm năng phát triển kinh tế và các loại hình du lịch. Các di sản đá tự nhiên gắn với hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của nhân dân Phú Yên tập trung chủ yếu ở vùng núi và ven biển, có giá trị về mặt quân sự; là nơi lưu giữ những thông điệp về sự kiện, nhân vật lịch sử quan trọng của quân dân Phú Yên trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc xâm lược, tiêu biểu như: Hóc Hoành, gộp đá Lợp, hang Vàng, hang Võ Trứ...
Di sản văn hóa đá Phú Yên là sản phẩm sáng tạo, trao truyền của nhiều thế hệ, thuộc nhiều tộc người đã từng sinh sống trên mảnh đất này. Thể hiện năng lực sáng tạo và được xem là những hằng số cấu thành nên môi trường sống bao bọc xung quanh con người; tác động vào nhận thức, tâm tư tình cảm của cộng đồng dân cư trong từng không gian văn hóa. Dưới sự tác động của con người, đá tự nhiên đã trở nên hữu ích. Đá trở thành vật liệu chính để kiến thiết làng xóm; xây dựng nhà ở, tạo các vật dụng trong sinh hoạt gia đình và xây dựng các công trình thủy lợi phục vụ phát triển kinh tế - dân sinh. Mang đặc tính bền vững, đá được dùng để đặt tên cho xóm, làng, núi sông. Đá gắn bó những lợi ích vật chất, đá đi vào đời sống tinh thần. Đá là hình tượng cho những sáng tạo trong văn học truyền thống và đại dương. Đá hòa vào dòng chảy văn hóa Phú Yên, tạo nên nét đặc trưng trong mạch nguồn văn hóa dân tộc. Sau cùng đặc tính bền vững của đá tạo môi trường sinh thái nhân văn và những di sản văn hóa đá là cơ sở để hình thành nên môi trường văn hóa - xã hội lành mạnh, tạo tâm hồn, lối sống, cốt cách cứng rắn, bản lĩnh kiên cường của người Phú Yên.
Đá - một trong những tài nguyên khoáng sản có giá trị về nhiều mặt, đã trở thành biểu tượng của văn hóa, của thiên nhiên Phú Yên. Đá tác động vào văn hóa, nghệ thuật, tín ngưỡng, tâm linh và thẩm thấu vào nhiều lĩnh vực khác của đời sống xã hội để tạo nên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trong đời sống của cộng đồng dân cư trên miền đất Phú. Di sản văn hóa đá, là bộ phận cấu thành môi trường sống của người dân Phú Yên được hình thành trong điều kiện lịch sử, trong không gian và môi trường văn hóa - xã hội nhất định. Khi nhìn lại một loại hình di sản văn hóa bằng đá như các công cụ, nhạc cụ đá, các tác phẩm điêu khắc chất liệu đá, các bia ký, các công trình kiến trúc chất liệu đá..., ta nhận biết được các quá trình phát triển của con người trong từng thời kỳ lịch sử và trên nhiều lĩnh vực: mưu sinh, chiến đấu và sinh hoạt tinh thần.
Phú Yên còn có nhiều di sản đá tự nhiên là những danh lam thắng cảnh được xem là một trong ba biểu tượng của xứ Đàng Trong như: núi Đá Bia (Thiên nam đệ nhất trụ - Trụ số 1 trời Nam) và gành Đá Đĩa, danh thắng quốc gia “Độc nhất vô nhị” và một số thắng cảnh nổi tiếng như: Nhất Tự Sơn, Hòn Yến, Vực Phun, Suối Đá Bàn... Với lợi thế hội đủ yếu tố về nhiều mặt như: địa chất, lịch sử, văn hóa; là nơi bảo tồn hệ động thực vật phong phú, đa dạng... do vậy, Phú Yên chứa đựng nhiều tiềm năng phát triển kinh tế và các loại hình du lịch. Các di sản đá tự nhiên gắn với hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ của nhân dân Phú Yên tập trung chủ yếu ở vùng núi và ven biển, có giá trị về mặt quân sự; là nơi lưu giữ những thông điệp về sự kiện, nhân vật lịch sử quan trọng của quân dân Phú Yên trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc xâm lược, tiêu biểu như: Hóc Hoành, gộp đá Lợp, hang Vàng, hang Võ Trứ...
Di sản văn hóa đá Phú Yên là sản phẩm sáng tạo, trao truyền của nhiều thế hệ, thuộc nhiều tộc người đã từng sinh sống trên mảnh đất này. Thể hiện năng lực sáng tạo và được xem là những hằng số cấu thành nên môi trường sống bao bọc xung quanh con người; tác động vào nhận thức, tâm tư tình cảm của cộng đồng dân cư trong từng không gian văn hóa. Dưới sự tác động của con người, đá tự nhiên đã trở nên hữu ích. Đá trở thành vật liệu chính để kiến thiết làng xóm; xây dựng nhà ở, tạo các vật dụng trong sinh hoạt gia đình và xây dựng các công trình thủy lợi phục vụ phát triển kinh tế - dân sinh. Mang đặc tính bền vững, đá được dùng để đặt tên cho xóm, làng, núi sông. Đá gắn bó những lợi ích vật chất, đá đi vào đời sống tinh thần. Đá là hình tượng cho những sáng tạo trong văn học truyền thống và đại dương. Đá hòa vào dòng chảy văn hóa Phú Yên, tạo nên nét đặc trưng trong mạch nguồn văn hóa dân tộc. Sau cùng đặc tính bền vững của đá tạo môi trường sinh thái nhân văn và những di sản văn hóa đá là cơ sở để hình thành nên môi trường văn hóa - xã hội lành mạnh, tạo tâm hồn, lối sống, cốt cách cứng rắn, bản lĩnh kiên cường của người Phú Yên.
Hương – Thao – Trúc
Theo baodulich.net.vn
