Nhà của “ma lúa”
Người đi đường không khỏi tò mò khi thấy nằm xen lẫn trong những ruộng lúa là những căn chòi được làm khá công phu và tỉ mỉ, tất cả đều khóa cửa. Đó là kho thóc của người đồng bào Cor. Người dân nơi đây quan niệm rằng, lúa có “ma” từ trên trời ban xuống nên khi thu hoạch, họ đều làm một căn nhà nhỏ ở ruộng lúa hoặc gần nhà để cất giữ. Ở đó “ma lúa” sẽ chịu trách nhiệm trông coi và phù hộ gia chủ sức khỏe, hàng năm ăn nên làm ra, năm sau nhiều lúa hơn năm trước.
Kho lúa của người đồng bào Cor.
Cụ Hồ Văn Tin (70 tuổi), một người có uy tín cũng như hiểu biết sâu rộng về văn hóa người Cor. Kho thóc của người đồng bào nơi đây có từ lâu, nằm tách biệt với nhà ở. Kho thóc được làm bằng gỗ lấy từ rừng, mái nhà kho đa phần được lợp bằng những tấm tôn, diện tích khoảng chừng 10m2. Nhà kho được đặt ở vị trí thoáng đãng, thường là sát mép bờ ruộng lúa, cách mặt đất chừng 1m.
Theo cụ Tin, trước đây kho thóc thường chỉ có một cửa nhỏ vừa đủ thân người, luôn cài kín. Khi muốn đưa thóc vào hay lấy ra, đồng bào dùng một cái thang nhỏ để leo lên. Sau khi làm xong việc, họ gỡ thang ra và gác lên giàn bên cạnh. Nếu nhà kho ở mép ruộng cao, họ bắt mấy tấm ván ngang qua để đi lại chứ không cần thang. Nhà kho chứa thóc của đồng bào Cor nhìn xa không khác gì một ngôi nhà sàn thu nhỏ.
Người đồng bào Cor ở đây quan niệm, lúa có “ma” nên sau khi thu hoạch lúa về sẽ được cất giữ trong kho riêng để “ma lúa” trông giữ. Nhà kho chính là nhà riêng của “ma lúa”. Bà con tin rằng đó là hành động tôn trọng “ma lúa”. Gia đình nào làm như thế, sẽ được “ma lúa” phù hộ cho khỏe mạnh, năm sau làm ăn được mùa, dư cái ăn. Lúa có “ma” nên không để lúa trong nhà mình ở, vì ở đó có con người sinh sống. Nếu gia đình nào không làm kho riêng để chứa thóc, con “ma lúa” sẽ khiến gia đình đó đau ốm liên miên, mất mùa thiếu ăn quanh năm.
Cụ Hồ Văn Tin kể chuyện về "ma lúa" giữ kho thóc của đồng bào.
Bên cạnh ý nghĩa để được phù hộ làm ăn được mùa, kho thóc còn được xem là nơi cất lúa an toàn của bà con. Trước kia bà con chủ yếu sống trong nhà sàn, hoạt động ăn ở, nấu nướng đều diễn ra một nơi. Vì sự cất giữ lúa trong nhà sàn sẽ bị cháy dẫn đến thiếu ăn nên người Cor làm một nhà riêng để cất lúa. Với đồng bào Cor, kho lúa là hình ảnh của no ấm.
Vì vậy, bà con ở đây luôn xem kho lúa của dân tộc mình rất quan trọng, là thứ không thể thiếu trong mỗi gia đình. Theo ông Hồ Văn Việt, Trưởng thôn Cả, trước khi làm kho giữ thóc, gia chủ mổ gà và làm bánh từ nếp mới gặt về để cúng “ma lúa”, đón “ma lúa” từ nương rẫy về kho. Nếu gia đình khá giả có thể mổ thêm trâu và lợn để cúng. Lễ cúng phải được tổ chức vào buổi sáng sớm.
Và đến khi cần việc phải dùng đến thóc trong kho, gia chủ cũng phải cúng thêm một lần nữa mới được mang về nhà. Cụ Tin cho biết: “Sau mỗi mùa vụ, gia chủ ít nhất phải làm con gà để cúng ma lúa. Như vậy, ma lúa mới phù hộ cho mình mùa sau sẽ tốt tươi hơn, nếu không ma lúa sẽ bị đói, mà bị đói thì sẽ quở phạt bằng những trận đau ốm triền miên kéo dài có khi cả năm”.
Ai lấy trộm sẽ bị “ma lúa” trừng phạt?
Theo quan sát của chúng tôi, rất nhiều kho lúa đặt xa nơi ở của người dân, trẻ con trong làng thường tụ tập đến chơi nhưng không đứa trẻ nào nhòm ngó đến lúa bên trong kho. Những kho lúa mặc dù không có người canh giữ nhưng thóc cất trong kho không bao giờ bị người khác lấy cắp, kỳ ai lấy cắp sẽ bị trừng phạt đau ốm. Nếu ai ăn cắp thì đến khi nào người ấy đem lúa trả lại cho chủ nhân của nó và cúng lễ bằng một con gà thì “ma lúa” mới tha.
Không chỉ sợ “ma lúa” trừng phạt, bà con ở đây còn ý thức được lúa của ai thì người ấy ăn, người khác xâm phạm vào đó là hành vi đáng xấu hổ. Chính vì những điều đó nên kho thóc dù đặt cách xa nhà nhưng bà con vẫn an tâm vì nó được đảm bảo an toàn.
Ông Nguyễn Văn Ưa.
Không chỉ biết cất giữ lúa trong kho cho gia đình, dành cho ngày giáp hạt hay mùa đông, những tấm lòng thơm thảo còn nghĩ đến lúc thôn xóm có người bị ốm đau, những người neo đơn túng thiếu, lại mang thóc từ kho ra để chia sẻ với những hoàn cảnh khó khăn hơn mình. Kho thóc cũng là ân tình của người vùng cao dành cho nhau trong lúc túng bấn. “Mình cất lúa trong kho, khi đói thì lấy ra ăn. Trong thôn, trong bản có nhà nào đói quá hết cái ăn, bà con lại góp lúa để giúp đỡ. Cái tình của bà con miền núi là thế đó. Lúa mình chia sẻ cho người nghèo khó thì qua mùa sau “ma lúa” lại phù hộ cho mình làm ra nhiều lúa hơn”, cụ Tin tự hào nói.
Ông Nguyễn Hồng Trà - Phó Chủ tịch UBND xã Trà Hiệp cho biết: “Nhà giữ thóc là một nét đẹp văn hóa mang đậm tính cộng đồng của người dân vùng cao. Ở những bản làng xa xôi, giao thông đi lại đặc biệt khó khăn, cách trở, thường bị cô lập vào những ngày mưa, bão lũ. Kho thóc của làng Cả tồn tại lâu đời, đảm bảo cuộc sống ấm no của người miền núi trong điều kiện nền kinh tế tự cung tự cấp. Đó cũng là một loại hình hậu cần truyền thống dựa vào cộng đồng để khi cần thiết, sẽ như là một trong những phương án bốn tại chỗ, ứng phó linh hoạt, hiệu quả với thiên tai. Chúng ta cần phải giữ gìn và phát huy nét văn hóa này”.
Cẩm Trinh – Minh Ngọc
