Người Việt Nam muốn dựa vào tâm linh, dựa vào tôn giáo tín ngưỡng để làm bệ đỡ tinh thần cho mình, bởi vậy, họ sáng tạo ngôi đình để đề cao tín ngưỡng thờ cúng của mình, là nơi sinh hoạt cộng đồng thay cho tất cả các di tích khác và tạo nên được một thế cân bằng cho tâm hồn người Việt trong khủng hoảng tinh thần của xã hội, để người Việt Nam luôn là người Việt Nam. Và trên tinh thần ấy, ngôi đình góp phần cho người Việt yêu nước và bảo vệ sự tồn vong của dân tộc.
Di tích lịch sử cách mạng
Đình Võ Liệt không chỉ là di tích lịch sử văn hóa mà còn là di tích lịch sử cách mạng. Nơi đây đã ghi dấu nhiều sự kiện lịch sử tiêu biểu trong phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh (1930-1931)…
Phát huy truyền thống yêu nước có từ lâu đời, khi phong trào Xô Viết Nghệ - Tĩnh nổ ra, nhân dân Thanh Chương đã vùng lên đấu tranh mạnh mẽ. Sáng ngày 1/6/1930, nhân dân đã tay gậy, tay thước tập trung tại đình Võ Liệt, rồi kéo lên huyện đường đưa yêu sách. Trước khí thế đấu tranh mạnh mẽ của quần chúng, tri huyện Phan Thanh Kỷ phải chấp nhận bản yêu sách của quần chúng với lời hứa sẽ đệ trình lên quan trên xem xét, giải quyết.
Ngày 1/9/1930, dưới sự lãnh đạo của Huyện ủy Thanh Chương, 2 vạn nhân dân trong 5 tổng đã vượt sông Lam sang vây phá huyện đường, khiến tri huyện, nha lại hoảng sợ phải bỏ chạy lên đồn Thanh Quả. Trước sự tan rã của bộ máy hương hào ở địa phương, chi bộ Đảng đã họp ở đình Võ Liệt quyết định thành lập tổ chức Nông hội đỏ, đại diện cho quyền lợi của người lao động và công khai giải quyết mọi công việc như một chính quyền cách mạng. Đình Võ Liệt trở thành trụ sở làm việc của chính quyền Xô Viết…
Cũng trong thời kỳ này, các hoạt động như diễn thuyết, tổ chức học chữ quốc ngữ, đọc bài quốc tế ca, treo cờ Đảng và nhiều sinh hoạt văn hóa văn nghệ khác được tổ chức thường xuyên tại đình. Đây cũng là địa điểm có nhiều nhà nho hay chữ ở các nơi khác được nhân dân mời về dạy học cho con em, trong đó có thân sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh là cụ Nguyễn Sinh Sắc và các cụ Tôn Lộ Xuyên, cụ Phan Bội Châu, cụ Cử Độ, cụ Cử Vành…
Tiếng trống Xô Viết năm 1930-1931 được gióng lên từ đình Võ Liệt, lá cờ đỏ búa liềm của Đảng phấp phới bay trên nóc đình là những âm sắc gợi lại một thời oanh liệt của vùng quê nghèo khó nhưng giàu lòng yêu nước, theo tiếng gọi của Đảng đã đứng lên làm cách mạng chống thực dân – phong kiến.
Trong những năm 1940-1947, Đình Võ Liệt là nơi diễn ra những cuộc họp thành lập, khôi phục lại chi bộ Đảng Võ Liệt (năm 1940), nơi tiến hành Đại hội đại biểu khu uỷ IV dưới sự chủ trì của các đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Hồ Tùng Mậu, thiếu tướng Nguyễn Sơn và đại hội Liên khu IV cũ (năm 1947)… Đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhiều bậc lão thành cách mạng cũng đã từng về thăm ngôi đình này.
Hương sắc trong văn hóa đình làng Việt
Đình Võ Liệt là một di tích văn hóa độc đáo trong hệ thống đình làng Việt Nam.
Theo tác giả luận án Tiến sĩ “Đình Võ Liệt trong bối cảnh đình Nghệ An”, từ ngoài vào, cổng đình có hai trụ cao, tả hữu là hai cổng phụ. Bia dựng ở 2 đầu sân đình. Từ bên ngoài trông vào, hàng bia bên trái tính theo thứ tự 1,2,3 hàng dọc từ trong ra. Nghệ thuật chạm khắc đẹp giản dị, chỉ có rồng mây và hoa sen cách điệu. Bia số 1 ghi họ tên, học vị, năm thi đậu, quê quán, chức vụ của 5 vị đại khoa (2 tiến sĩ, 3 phó bảng); bia số 2 ghi họ tên, học vị, năm thi đậu của 27 vị hương cống (hoặc tương đương như giám sinh, nho sinh trúng thức) triều Lê; bia số 3 ghi họ tên, năm thi đậu của 35 vị cử nhân triều Nguyễn. Ba tấm bia ở hàng bên phải là danh sách 374 vị sinh đồ thời Lê và tú tài thời Nguyễn.
Như vậy bia khắc 445 người đỗ đạt, trong đó có 377 tú tài, 63 cử nhân, 2 tiến sỹ và 3 phó bảng. Tiêu biểu như tú tài Trần Văn Thăng, Nguyễn Cảnh, Đỗ Đức Cao, Nguyễn Đình Thực…(thời Lê), cử nhân Vũ Duy Tân, Tống Huy Viên, Phan Sỹ Nhiếp, Hoàng Nho Nhã, Hồ Sỹ Tạo…(thời Nguyễn).
Qua sân đình là 4 dãy nhà liên thông và 54 cột nối nhau thẳng hàng ngang, dọc và khép kín bằng ván lim trong khung đố. Dãy nhà phía trước năm gian chính hai gian phụ cao 5 mét nối liền với hai dãy nhà tả hữu, mỗi nhà ba gian, bốn cột cao 4,3m, giữa là sân trời, nối tiếp tòa nhà chồng diêm phía sau gồm năm gian chính, hai gian phụ, cao 7m.
Hậu cung có 2 tầng chồng diêm, 8 mái - 2 tầng mái. Nơi đây thờ Thành Hoàng, Khổng Tử và các vị tiên hiền địa phương. Trong khi đình làng Bắc Bộ chỉ có 1 gian thờ nhỏ thì hậu cung ở đây có 5 gian, 2 chái nhỏ, 6 vì kèo nối nhau theo hệ thống đà ngang và nóc mái, bộ khung kê trên chân đá tảng.
Ở nước ta, các kiểu đình có kiến trúc phong phú. Xét theo mặt bằng của các đơn nguyên kiến trúc, ta thường thấy có các đình kiến trúc kiểu chữ nhất, chữ tam, chữ công, chữ đinh. Riêng đình Võ Liệt có kiến trúc rất độc đáo. Đình chính có kết cấu kiến trúc hình vuông hay còn gọi là kết cấu chữ khẩu với 54 cột lim và 4 cột xây bằng gạch vững chắc tạo thành những nếp nhà khép kín không có đốc (trừ tầng lầu dãy sau), bên trong thông nhau, ở giữa là một sân trời nhỏ. Trong đình không có tượng Phật, cũng vắng bóng hình ảnh con người và những họa tiết hoa văn cầu kỳ. Mái đình lợp toàn ngói vảy âm - dương. Phía sau đình có dãy nhà 5 gian dùng làm nơi tổ chức ăn uống cho Hội Văn…
Trên đình có hình nậm rượu, 2 bên 2 con rồng chầu mặt trời và quay mặt vào nhau, rồng gầy và nhỏ. Rồng có 5 móng sắc nhọn, dữ tợn, 2 mắt mở to. Các đầu đao ở đình uốn cong mềm mại, và trên các đầu như hình rồng cách điệu. Rồng thể hiện khá tài tình, vừa mang chức năng trang trí, vừa đầu cột chịu lực đỡ quá giang. Đầu rồng được chạm khắc theo lối bong kênh, làm cho đầu rồng sống động. Đầu rồng ở đây khá hài hòa, kiên nhẫn. Hình trang trí bị mờ do bụi thời gian và những lần tu sửa, thể hiện kiến trúc thời Nguyễn.
Còn tiếp…
