Ảnh minh họa (nguồn internet)
Trên địa bàn xã Xuân Đài còn lưu giữ được hơn 60 ngôi nhà sàn ở 13 khu của người Mường. Hiện xã có 13 đội Giã Đuống. Giã Đuống hay còn gọi là Đâm Đuống, Chàm Đuống, khởi nguồn từ cuộc sống lao động của đồng bào Mường huyện Tân Sơn. Ở đâu có chiêng là ở đó có Ngài tức là có Mường gốc, vì lẽ đó nên chúng ta gặp rất nhiều xã ở huyện Tân Sơn có cái tên xóm Chiềng và ở đâu có Mường gốc là ở đó có Đuống. Đuống chính là loại cối dài dùng để giã lúa hoạt động sinh hoạt lao động thường nhật của đồng bào Mường. Cách đây khoảng chừng mười, mười lăm năm trước, nhà nào ở sàn gác gần nơi bếp nấu đều đầy ăm ắp dàn ống nước lấy ở đầu nguồn, khe suối và sáng sớm tiếng đuống giã lúa lại dồn vang, lay động núi rừng, đó gần như một tiêu chí để bình chọn của một cô gái Mường đối với một chàng trai với sự chăm chỉ, nết na. Từ giã lúa, giã đuống đã được nâng lên trở thành nghệ thuật.
Nghệ thuật Giã Đuống mang bản chất truyền khẩu do sự sáng tạo của nhân dân qua bao nhiêu thế hệ với lối diễn tấu độc đáo, khỏe khoắn, sôi động tạo nên những nhịp ba, nhịp bảy lay động núi rừng vào những buổi sáng gọi mặt trời lên hoặc những đêm trăng để gọi chị Hằng Nga xuống chơi với làng với bản. Tùng cắc cắc cắc tùng cắc cắc cắc tùng cắc cắc... Các nhịp ba hòa quyện cùng nhịp bảy, các nhịp chày giã vào đuống và nhịp chày chạm vào nhau tạo nên những âm thanh chắc khỏe, rộn rã, vang ngân. Cả bản bừng dậy trong nhịp Đuống tạo nên bản giao hưởng tuyệt diệu.
Một đội giã Đuống có thể từ 3 người, 5 người đến 7 người, một người đứng cái còn lại đứng theo đôi đối diện. Người cầm cái giã Đuống ở thế đảo tạo nên những nhịp rơi tự do làm cho bài đuống sinh động. Nghệ thuật diễn tấu Đuống rất khó, người cầm cái vai trò là chỉ huy điều hành tốc độ, tiết tấu, chuyển nhịp, đảo nhịp. Giã Đuống có một tiếng tùng giả bằng đầu chày, ba tiếng đập ngang chày vào thành Đuống tạo nên ba tiếng cắc cắc cắc, tạo nên sự thay đổi âm sắc, biến điệu thang âm làm cho nhịp Đuống rộn ràng hơn. Giã Đuống là màn diễn tấu mang tính nghệ thuật cao nhưng tốn sức lực, do vậy mỗi màn diễn tấu chỉ kéo dài 8 - 10 phút.
Để có âm thanh chắc, khỏe, vang ngân, đuống được làm bằng những thân gỗ cứng, lõi đỏ như sâng nhãn, vải guốc... với kích thước trung bình bề rộng từ 45cm - 50cm, chiều cao đuống từ 30cm - 35cm, chiều dài đuống từ 1,8m - 2m, đục thành lòng máng ở giữa. Chày giã làm bằng gỗ găng, hoặc gỗ ổi, quế. Để nhịp đuống được vang xa, người ta làm giá kê đuống lên cao cách mặt đất chừng 30cm - 40cm, giá đuống làm bằng gốc những cây luồng, cây bương già.
Trang phục để giã Đuống là trang phục Mường nữ áo cóm, yếm váy, khăn chàm, vòng cổ, vòng tay, xà tích…
Giã Đuống thường có 5 bài với 5 tiết tấu và sắc thái khác nhau, đó là các bài Giã Đuống mừng cơm mới, mừng mùa xuân, mừng việc vui như chúc thọ, mừng lễ cưới xin, mừng con dâu mới về nhà chồng. Tiết tấu khỏe khoắn, sắc thái vui tươi tưng bừng, náo nhiệt. Còn có bài Giã Đuống dành cho người con dâu giã gạo để làm ma cho bố mẹ chồng với tiết tấu chậm hơn diễn tả tình cảm buồn thương.
Về Xuân Đài hôm nay, chúng ta vẫn bắt gặp âm thanh ngọt ngào vang lên bởi Giã Đuống trong các ngày lễ hội từ các bản làng. Tuy nhiên để giữ gìn được nét văn hóa đặc sắc này cần có sự quan tâm của các cấp lãnh đạo và sự vào cuộc của các cấp, các ngành. Có như vậy thì Đâm Đuống ở Xuân Đài mới ngày được phát huy và làm giàu thêm truyền thống trên Đất Tổ cội nguồn.
CTV Phạm Đăng Ninh
