Bí kỳ nam có tên khoa học Hydnophytum forimicarum Jack (lá rộng), Myrmecodia armata DC (lá hẹp) là loài cây phụ sinh, cộng sinh với kiến. Thân phình thành củ lớn, có hình thù đa dạng, thường hình con quay, to từ 10-30cm, mặt ngoài sần sùi màu nâu xám, bên trong có những lỗ hổng chằng chịt mang đầy kiến, thịt nạc dày màu trắng đục, chứa nhiều nước. Phía dưới củ mọc ra những rễ nhỏ và phía trên mang cành lá, cành ngắn mập, màu nâu. Lá cây màu xanh sẫm mọc đối xứng, mặt dưới nhạt, gốc thuôn, đầu tù, phiến lá dày và nhẵn bóng. Lá kèm sớm rụng. Hoa Bí kỳ nam không có cuống, mọc tụ họp 4-5 cái ở nách lá, màu trắng. Quả hình trứng có đài tồn tại, khi chín màu đỏ da cam, chứa hai hạt.
Hình ảnh cây bí kỳ nam trong tự nhiên
Tại các khu rừng ở Tây Nguyên. Loài cây này thường sống bám trên các cây thân gỗ lớn, có thân phình thành củ lớn, mặt ngoài sần sùi, thoạt nhìn trông như một khối u dị dạng xuất hiện trên thân cây chủ.
Bổ dọc “khối u” đó ra, những người “dị ứng” với côn trùng hẳn sẽ phải ngã ngửa với cảnh tượng hàng vạn con kiến và ấu trùng kiến bò lúc nhúc trong các đường hấm uốn lượn chằng chịt. Cây ổ kiến này thực sự là một tổ kiến theo đúng nghĩa đen của nó.
Hàng vạn con kiến và côn trùng bò lúc nhúc bên trong cây bí kỳ nam
Đây chính là một hình thức cộng sinh ít gặp giữa thực vật và côn trùng để tồn tại trong thiên nhiên. Trong mối quan hệ, cây cung cấp một “pháo đài” trú ẩn và nước cho kiến, trong khi kiến tha mùn và thải phân làm nguồn nuôi dưỡng cây, cũng như bảo vệ cây trước sự đe doạ của những vị khách không mời.
Bí kỳ nam được coi là cây thuốc tự nhiên. Bộ phận dùng làm thuốc là phân thân phình thành củ do kiến đục làm tổ, tạo thành hốc, lỗ – Caulis Hydnophyti.
Người dân địa phương thu hái thân phình của Bí kỳ nam, tốt nhất vào mùa Thu, đem về thái mỏng, phơi đến gần khô thì phơi tiếp trong râm. Khi dùng đem thuốc tẩm qua nước đang sôi, rồi sao vàng.
Theo kinh nghiệm trong dân gian, bí kỳ nam dùng chữa các bệnh về gan, thận, ăn uống kém, da vàng xam, mệt mỏi, uể oải. Ngày dùng 10-16g dưới dạng thuốc sắc. Bí kỳ nam công dụng, chỉ định và phối hợp: Thường dùng chữa: 1. viêm gan, đau gan, vàng da; 2. Ðau nhức gân xương, bong gân, Thấp khớp; 3. Ðau bụng, ỉa chảy. Liều dùng 6-12g, sắc uống hoặc nấu cao uống.
Khương Nha
