Tập sách “Trò chuyện với hoa thủy tiên và…” bao gồm những bài tiểu luận quan trọng được nhà văn Nguyễn Huy Thiệp viết trong khoảng thời gian đang xảy ra cuộc tranh luận văn học về ông (1988-1992).
Cùng với đó là những bài báo dưới dạng tạp văn (ký tên Dương Thị Nhã) in rải rác trên các báo Tiền Phong, Nông nghiệp Việt Nam, Phụ nữ TPHCM,… từ năm 2000 trở đi; các bài viết chân dung, giới thiệu bạn bè văn nghệ và chủ kiến của ông về những cây bút trẻ đương thời.
Trong tập tiểu luận - phê bình này, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp bàn về nhiều vấn đề trong lý luận - phê bình và sáng tác văn học, như sứ mệnh của nhà văn, giá trị và cái đẹp của văn chương, các thể loại văn học...
Đặc biệt, ông nêu ra nhiều nhận xét và góp ý về tình hình văn chương trong nước hiện tại, về những cơ hội và khó khăn, những điều cần cải thiện…
Đó là những nhận xét cá nhân thẳng thắn, gai góc, mà có chỗ ông gọi là nói “trắng phớ” ra những điều mà mọi người vẫn tránh né hoặc “không nỡ” nói ra. Ngoài ra, ông còn viết về những người đồng nghiệp, những bạn văn bạn thơ mà ông quý trọng.
Với những ý kiến và nhận định của mình, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp khẳng định: “Tôi không hề coi những ý kiến của tôi là chân lý, tôi chỉ nêu ra những suy nghĩ “nhầm lẫn” để mọi người trong giới văn học xem xét mà thôi”. Có lẽ ông mong muốn những suy nghĩ của mình có thể góp một phần nào đó để văn học nước nhà phát triển hơn, thực hiện tốt hơn những nhiệm vụ của nó và có được một vị thế xứng đáng trong xã hội.
Như nhiều người cầm bút khác, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp suy ngẫm nhiều về nhiệm vụ, chức năng, hay “thiên chức” của văn học - mà ông cho rằng không nên đề cao quá mức, để sinh ra sự “sùng bái, sợ hãi”.
Theo nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, muốn tác phẩm có được những tư tưởng và tình cảm lớn, người sáng tác phải lao động nghiêm túc, phải nghiên cứu, tích lũy, đi thực tế, xê dịch, thậm chí phải “tự làm khó mình”. Muốn viết văn, nhà văn dứt khoát phải biết cách nghiên cứu con người. Bước đầu của việc nghiên cứu đấy là ngay từ đầu anh ta phải biết cách nhìn, biết cách quan sát bản thân mình, sau đó mới mở rộng ra quan sát “ngoài thiên hạ”.
Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp viết trong tập sách: “Công việc của nhà văn bắt đầu từ đâu? Tôi nghĩ rằng phải bắt đầu từ việc nghiên cứu bạn đọc, đúng hơn là phải nghiên cứu tâm lý dân tộc trong cả một khoảng thời gian dài. Trên cơ sở đó nhà văn dọn ra món ăn tinh thần cho cả thời đại mình”.
Trong cuốn sách, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đã đề cập đến nhiều vấn đề lý luận nền tảng trong văn học, như: nhiệm vụ của văn chương, tư tưởng của tác phẩm và lao động nhà văn. Ông nhận thấy rõ ý nghĩa của văn học đối với cuộc sống, với sự phát triển của đất nước và hy vọng các nhà văn của chúng ta, thông qua rèn luyện, có thể viết nên những tác phẩm tầm cỡ, có giá trị thật sự.
Quan niệm của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp phản ánh tinh thần trách nhiệm của người cầm bút với xã hội. Đây là những quan niệm nền tảng, mang tính định hướng, là kim chỉ nam để nhà văn vững bước trên con đường của mình. Các cây bút trẻ hoặc người làm trong lĩnh vực văn hóa sẽ học hỏi được nhiều điều từ tác phẩm này.
Ngoài những vấn đề văn học và thực tiễn văn học, nhà văn còn dành một phần khá lớn trong cuốn sách để viết về những bạn văn bạn thơ mà ông trân trọng: Lê Kim Giao - “tên nghiện văn chương”, “nhà thơ dân gian” Nguyễn Bảo Sinh, bút pháp “túy quyền” của Nguyễn Việt Hà, nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc Hiến, nhà thơ lục bát Đồng Đức Bốn, nhà thơ Vi Thùy Linh, nhà thơ Trần Đăng Khoa,... và một số nghệ sĩ ở những lĩnh vực khác như nhiếp ảnh, hội họa.
Ông phân tích tác phẩm của họ, đóng góp của họ, nét riêng của họ, và dành sự quý mến cho những con người đã cống hiến tài hoa và tâm huyết của mình cho nền thơ văn, nền văn hóa - nghệ thuật nước nhà.
