Kỹ sư Lưu Văn Lang - một nhân tài, một nhà khoa học uyên bác ở Nam Bộ.
Một thế kỷ vẫn... chạy tốt
Đồng hồ đá là loại đồng hồ xem giờ bằng cách căn cứ vào ánh nắng mặt trời phản chiếu để biết thời gian. Theo tài liệu, hiện nay trên thế giới chỉ có hai chiếc đồng hồ loại này, trong đó một chiếc đang tồn tại ở Bạc Liêu. Căn cứ vào chất liệu, sử sách, giai thoại, người ta cho rằng chiếc đồng hồ này được làm vào những năm đầu thế kỷ XX, có thể là vào năm 1913.
Trải qua hơn 100 năm, chiếc đồng hồ này vẫn chạy khá chính xác như những chiếc đồng hồ hiện đại, chỉ sai lệch khoảng cộng trừ 3 phút vào những ngày ảnh hưởng chu kỳ của vòng quay trái đất.
Sự kỳ lạ là nó không cần đến bất cứ một loại máy móc, kim loại nào, chất liệu đơn thuần bằng gạch, xi măng, lấy năng lượng ánh sáng mặt trời để xem giờ. Thời thuộc Pháp, đồng hồ đá được dựng trước dinh tỉnh trưởng, mặt chính hướng về phía Đông, trên mặt khắc 12 chữ số La Mã phân định đều nhau, giữa mặt có vách ngăn nằm ngang giới hạn ánh sáng mặt trời chiếu trực tiếp, phân chia đồng hồ thành hai phần sáng tối, vệt phân cách giữa hai khoảng sáng tối như kim đồng hồ vậy.
Khi mặt trời ló dạng, chiếc “kim đồng hồ” chỉ ngay vào số 6, mặt trời lên cao chừng nào thì “chiếc kim” xoay theo các con số cao hơn, và khi mặt trời đứng bóng thì đồng hồ điểm đúng 12 giờ. Tuy nhiên do phụ thuộc vào ánh sáng nên vào những ngày mưa, trời âm u hay vào buổi tối, đồng hồ Thái Dương trở nên… vô tác dụng, trở lại cục đá bình thường.
Theo sách “Dấu xưa Nam Bộ” của tác giả Hồng Hạnh xuất bản năm 2005, có đoạn kể rằng: “Hồi đó không những ông Thông, ông Phán, ông Huyện ghé xem giờ trước khi vào trình giấy, mà ngay cả ông quan Ba, quan Năm đôi lúc cũng phải ghé xem để… chỉnh lại ba cái đồng hồ Tây của mình cho nó chuẩn.
Đây là di tích lịch sử thường được các đoàn du lịch ghé thăm. Chiếc đồng hồ đá cổ chính xác từng phút so với đồng hồ điện tử.
Vị kỹ sư khoa học đầu tiên của Đông Dương
Theo nhiều tài liệu còn lưu giữ thì chiếc đồng hồ này được bác vật (kĩ sư - cách gọi của một số khu vực thuộc Nam Bộ) có tên Lưu Văn Lang làm tặng tỉnh trưởng Bạc Liêu thời Pháp thuộc, vào đầu thế kỷ XX.
Ông Lưu Văn Lang (1880 - 1969) hay còn gọi là Bác vật Lang quê ở làng Tân Phú Đông, hạt Sa Đéc (nay là tỉnh Đồng Tháp). Thuở nhỏ ông theo học chữ nho, 10 tuổi học chữ quốc ngữ, sau đó là chữ Pháp. Sẵn trí thông minh và học giỏi, ông được cấp học bổng lên Sài Gòn học trường Chasse Loup Lanbat. Năm 17 tuổi, ông đậu tú tài với số điểm cao nên tiếp tục được cấp học bổng qua học trường đào tạo kỹ sư lớn nhất nước Pháp lúc bấy giờ là Ecole Centrale De Pais. Năm 1904, ông tốt nghiệp kỹ sư hạng giỏi (đứng thứ 3 trong số 250 thí sinh), là người kỹ sư đầu tiên của Việt Nam được đào tạo tại Pháp, người dân Nam Bộ thường gọi là Bác vật Lang. Về nước, nhà cầm quyền Pháp ở Việt Nam lúc bấy giờ cử Bác vật Lang qua tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) tham gia thiết lập đường xe lửa nối liền Trung Quốc với Đông Dương.
Từ năm 1909 - 1940 Bác vật Lang làm việc tại sở công chánh Sài Gòn. Là nhà khoa học xuất sắc, đức độ nên ông được sự kính mến của cả người Pháp lẫn người Việt, được giao trọng trách theo dõi xây cầu, đường miền Tây Nam Bộ. Các tỉnh trưởng nơi đây rất quý trọng ông, đặc biệt tỉnh trưởng Bạc Liêu có mối giao hữu thân tình. Mỗi lần ông về công tác đều được tỉnh trưởng mời tới chơi, ăn cơm thân mật. Để đáp lại lòng hiếu khách, ông đã xây tặng tỉnh trưởng Bạc Liêu chiếc đồng hồ Thái Dương trên.
Tương truyền khi ông xuống Bạc Liêu thì công trình cầu Long Thạnh do Pháp xây dựng sắp xong. Bác vật Lang lấy cây gậy gõ vào thành cầu rồi khẳng định với viên kỹ sư người Pháp một tháng nữa cầu sẽ sập (có người kể rằng ông còn đoán cả giờ cầu sập). Quá bất ngờ, viên kỹ sư Pháp tỏ ý phẫn nộ, nhưng sau đó đã bái phục Bác vật Lang bởi đúng một tháng sau, cầu đó sập thật. Từ đó, người dân địa phương gọi cầu Long Thạnh là Cầu Sập đến tận bây giờ.
Bác vật Lang không chỉ là nhà khoa học tài ba mà còn là nhà trí thức yêu nước, tham gia vào các phong trào ái quốc ở Sài Gòn và Hà Nội. Năm 1943 - 1944, ông tích cực giúp đỡ phong trào truyền bá chữ quốc ngữ ở Nam Kỳ. Sau khi Nhật đảo chính Pháp tại Đông Dương, tháng 3 năm 1945, ông được vua Bảo Đại mời tham gia nội các Trần Trọng Kim để giữ chức Bộ trưởng Công Chánh nhưng ông từ chối để thể hiện sự bất hợp tác với chính quyền ông quan niệm chỉ là một công cụ của người Nhật. Năm 1948, ông được Chính phủ kháng chiến mời làm cố vấn Hội trưởng Hội Liên Việt Sài Gòn - Chợ Lớn vừa thành lập.
Sau Hiệp định Genève năm 1954, ông tham gia sáng lập phong trào Hòa Bình đòi thi hành Hiệp định, tổng tuyển cử thống nhất đất nước, được cử làm chủ tịch danh dự. Tháng 11 năm 1954, chính quyền Ngô Đình Diệm bắt giam ông cùng một số trí thức lãnh đạo phong trào. Sau đó không lâu, chính quyền phải trả tự do cho ông vì áp lực của dân chúng và thiếu bằng chứng buộc tội. Tháng 7 năm 1955, ông tiếp tục cùng Phong trào Hòa bình kêu gọi thi hành tổng tuyển cử. Phong trào bị đàn áp mãnh liệt, sau đó bị giải tán, nhiều trí thức bị bắt giam, giáo sư Nguyễn Thị Diệu bị ám sát. Kỹ sư Lưu Văn Lang tuy không bị bắt giam, nhưng bị chính quyền quản thúc chặt chẽ cho đến tận năm 1958.
Thời gian sau đó cho đến tận cuối đời, tuy không trực tiếp tham gia các hoạt động chính trị nữa, nhưng kỹ sư Lưu Văn Lang vẫn có những liên hệ bí mật với Ban Trí vận Trung ương Cục miền Nam và thường xuyên phổ biến các văn kiện của Mặt trận Dân tộc Giải phóng ngay giữa Sài Gòn.
Ông qua đời tại Sài Gòn ngày 3 tháng 6 năm 1969, thọ 88 tuổi. Sinh thời, ông được đánh giá là một nhân tài của Việt Nam, nhà trí thức tiêu biểu cho nghĩa khí người Nam Bộ. Ngày 14 tháng 8 năm 1975, Ủy ban quân quản Sài Gòn đã đổi tên đường Tạ Thu Thâu bên hông chợ Bến Thành thành Lưu Văn Lang (nay thuộc Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh). Ngày này, tại thị xã Sa Đéc, Đồng Tháp cũng có một ngôi trường, một con đường mang tên ông. Bác vật Lang được giáo sư Văn Tạo - nguyên Viện trưởng viện Sử học Việt Nam - trong lần về Bạc Liêu vào năm 2004 phát biểu: “Ông Lưu Văn Lang thật sự là một nhân tài, một nhà khoa học uyên bác ở Nam Bộ".
Đức Anh
