Chợ Đông Ba là trung tâm thương mại lớn nhất ở Huế, được xây dựng vào năm 1899, dưới thời vua Thành Thái; nằm ở bên bờ sông Hương, về phía Tây Nam của kinh thành Huế. Mặt tiền chợ nằm trên đường Trần Hưng Đạo, trước gọi là phố Trường Tiền, phố chính của Huế.
Trải qua thời gian, chợ Đông Ba vẫn trầm mặc giữa lòng Cố Đô.
Trước khi có chợ Ðông Ba, bên ngoài cửa Chánh Ðông (tức cửa Ðông Ba theo cách gọi dân gian) dưới thời Gia Long có một cái chợ lớn mang tên "Qui giả thị". Tên chợ này đánh dấu sự kiện trở lại Phú Xuân của quan quân nhà Nguyễn. Qui Giả là ngôi chợ của những người trở về. Gần một thế kỷ sau, mùa hè năm 1885, Kinh đô thất thủ, chợ Qui Giả bị giặc Pháp đốt sạch. Ðến năm 1887 vua Ðồng Khánh cho xây lại chợ và đổi tên là Ðông Ba. Chợ cung cấp thực phẩm cho cung điện, nhà thương, đồn lính, ký túc xá các trường Quốc học, Ðồng Khánh, Bình Linh, Thiên Hựu. Ðến năm 1899, trong công cuộc chỉnh trang đô thị theo phong cách phương Tây, vua Thành Thái cho đem chợ ra chỗ bây giờ, đình chợ cũ trở thành trường Pháp Việt Ðông Ba. Chợ thời Thành Thái gồm có 4 dãy quán: trước, sau, phải, trái. Mặt trước một dãy 8 gian, mặt sau một dãy 12 gian, dãy phía tay phải 13 gian... đều lợp ngói. Giữa chợ có một tòa lầu vuông, ba tầng. Tầng dưới có 4 bức tường, mỗi tường có 2 cửa. Tầng trên 4 mặt đều có cửa, đều có mặt đồng hồ để điểm giờ khắc. Trong chợ xây một giếng đá, có hệ thống máy giúp cho việc múc nước. Khi lấy nước dùng tay quay máy, tự nhiên nước trong giếng tràn lên, phun ra.
Nụ cười đôn hậu của Mệ Huế...
...và cô gái Huế dịu dàng bên gian hàng nón lá Phủ Cam truyền thống.
Ðầu thế kỷ 20, chợ Ðông Ba được tu sửa nhiều lần nhưng vẫn giữ cốt cách cũ. Ðến năm 1967, chính quyền Sài Gòn cho triệt hạ chợ cũ và xây lại chợ mới. Công trình đang dang dở thì chiến dịch Huế Xuân 1968 bắn phá tan tành. Sau đó cho sửa chữa tạm để buôn bán. Ðến năm 1987, chợ Ðông Ba được đại trùng tu. Ngoài lầu chuông ở trung tâm, chợ mới còn có 9 dãy nhà bao quanh cùng 4 khu hàng mới, như chợ cá, khu hàng tự sản, tự tiêu, khu hàng dịch vụ... với tổng diện tích mặt bằng xây dựng 15.597m². Ngoài ra ban quản lý chợ còn quản lý khu Hoa Viên Chương Dương, các bến bãi đỗ xe ôtô, xe lam, nơi giữ xe đạp, xe máy... nâng tổng diện tích mặt bằng thuộc chợ lên trên 47.614m² với 2.543 hộ kinh doanh cố định, 500 - 700 hộ buôn bán rong. Bình quân mỗi ngày có từ 5.000 đến 7.000 khách đến chợ. Vào những dịp lễ tết, chợ đông hơn, có trên 1, 2 vạn người.
Chợ Đông Ba luôn tấp nập khách nước ngoài tham quan, mua sắm.
Với vị trí “trên bến, dưới thuyền, phố xá đông đúc”, là những điều kiện hết sức thuận lợi cho việc kinh doanh. Chợ Ðông Ba cung cấp thực phẩm cho cung điện, nhà thương, đồn lính, ký túc xá các trường Quốc học Ðồng Khánh, Bình Linh, Thiên Hựu. Ngày nay, chợ cũng là một trung tâm cung cấp sơn hào hải vị cho các nhà hàng, khách sạn quốc tế, hay các món đặc sản của Huế cho khách du lịch.
Trải qua bao biến cố thăng trầm của lịch sử, nhiều lần bị phá huỷ, tu sửa quy mô lớn, nhưng những tinh tuý văn hoá vật chất của cố đô Huế vẫn còn lưu giữ cho đến ngày nay như nón lá Phủ Cam, dao kéo Hiền Lương, đồ kim hoàn Kế Môn, mè xửng Song Hỷ, dâu Truồi, chè Tuần, là quít Hương Cần… Nơi đây cũng tập trung đầy đủ những món Huế truyền thống và bình dân như: cơm hến, bún bò, bánh lá, chả tôm, bánh khoái, chè đậu ván…
Dù Huế nay đã có nhiều đổi thay, phố xá, siêu thị sầm uất nhưng với người dân cố đô, chợ Ðông Ba luôn có vai trò quan trọng không thể thiếu trong đời sống. Chợ không chỉ là trung tâm buôn bán, mà còn là cái hồn của đất cố đô, nơi lưu giữ những nét đẹp khó trộn lẫn với bất cứ một nơi nào khác. Hàng trăm năm qua, nước sông Hương đã bao lần vơi cạn, nhưng cùng với cầu Trường Tiền, bến Ngự, chợ Đông Ba vẫn đứng đó, lặng lẽ soi mình bên dòng Hương giang thơ mộng, như chứng minh cho sự trường tồn của cố đô Huế địa linh, nhân kiệt.
Đức Anh
