Cổng làng cổ Phong Nam
Ngày nay giữa thành phố sầm uất hiếm có ngôi làng nào đến nay vẫn giữ được nét văn hóa truyền thống của làng quê Việt Nam từ ngàn xưa đó là “cây đa, giếng nước, sân đình”. Bởi nơi đây có đồng lúa xanh ngát được bao quanh những lũy tre, con đường quanh năm mát rượi gắn liền với những ngôi nhà bình dị của đôi khi tưởng chỉ còn trên sách vở.
Trước kia, làng cổ Phong Nam chỉ là một phần phía nam của làng Phong Lệ rộng lớn và nổi tiếng với một bề dày lịch sử lâu đời, có từ thời Chămpa - với nhiều hiện vật vẫn còn được trưng bày ở bảo tàng điêu khắc Chămpa, thành phố Đà Nẵng. Theo như lời các cụ cao niên trong làng kể lại rằng: Cái tên làng Phong Lệ có từ thời Ông Ích Khiêm. Còn tên cổ xưa hơn nữa là Đà Ly. Các cụ cho rằng chữ “Đà” và “Ly” viết theo chữ Hán đều có bộ “Mã” (ngựa), không phải là “mỹ tự”.
Đến lúc Ông Ích Khiêm tiến cử làm quan, các cụ đã xin đổi tên làng thành Phong Lệ, và giữ chữ Đà Ly cổ truyền làm tên một thôn (nay thuộc thôn Phong Bắc, xã Hòa Thọ). Tên gọi Đà Ly hiện vẫn còn trong trí nhớ của nhiều già làng và còn lưu lại trong một số giấy tờ, gia phả của các tộc họ.
Đình Phong Nam - nơi chôn rau cắt rốn của danh nhân Ông Ích Khiêm
Cũng theo các cụ kể lại rằng: Cách đây hơn khoảng 100 năm, con sông cầu Đỏ hiện nay chỉ là con lạch nhỏ, mùa nước cạn có thể lội qua được và chưa phải là ranh giới của làng. Sau này, người ta gọi phần đất ở phía nam con sông là Phong Lệ Nam, phần ở phía bắc là Phong Lệ Bắc, nói gọn dần thành Phong Nam và Phong Bắc.
Đến khi con sông được chọn làm ranh giới xã thì Phong Nam thuộc vào xã Hòa Châu còn Phong Bắc thuộc vào xã Hòa Thọ. Tuy tách biệt và thuộc địa phận hai xã khác nhau nhưng dân làng Phong Lệ (Nam và Bắc) vẫn duy trì nhiều sinh hoạt chung, nhất là trong các việc họ, việc làng.
Những ngôi nhà ở làng cổ Phong Nam vẫn giữ nguyên được nét đặc trưng, truyền thống của người Việt
Ghé thăm làng Phong Nam hôm nay mới thấy cái hồn tinh túy của ngôi làng cổ đã hàng trăm năm tuổi nhưng vẫn còn nguyên vẹn, từ những nếp nhà đơn sơ bình thản giữa dòng thời gian, cho đến khu chợ quê đậm chất thân thương, nhộn nhịp nhưng không quá ồn ào hối hả.
Không những hấp dẫn đưa ta về với quá khứ đầy hoài niệm bởi “cây đa, giếng nước, sân đình” mỗi lần ghé thăm làng, mà làng cổ làng cổ Phong Nam vẫn còn nguyên giá trị nằm ở các công trình kiến trúc cổ kính như đình, chùa, miếu, nhà thờ tiền hiền, nhà thờ các tộc họ...
Hữu Lê
