Tây nguyên là một vùng văn hóa đa dạng và rộng lớn với nhiều dân tộc sinh sống. Là một nhánh của dân tộc Xê-đăng, người Mơ-nâm chủ yếu cư trú tại huyện miền núi Kon Plong, tỉnh Kon Tum. Người Mơ-nâm tại Măng Cành hầu hết vẫn giữ được các nét văn hóa đặc trưng. Tập tục văn hóa, ẩm thực so với các dân tộc bản địa có nhiều điểm khác biệt đã làm nên những nét riêng của người Mơ-nâm.
Người Mơ nâm ở Kon PLong. Ảnh minh họa: internet.
Nhà lúa được đồng bào cất ngay cạnh nhà sàn lớn để tiện việc lấy lúa và bảo vệ. Cấu trúc nhà lúa của người Mơ-nâm tương tự như mái nhà sàn, nhưng được thu nhỏ lại để đựng vừa những bao lúa mới gặt. Điều đặc biệt là các cột nhà lúa được bà con Mơ-nâm bọc tôn trơn, tránh chuột, sóc theo chân cột leo lên phá hoại. Tùy theo lượng lúa thu hoạch của từng hộ gia đình mà mỗi nhà có từ 2-3 nhà lúa.
Nét đặc trưng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Mơ-nâm là chiếc Tà Vẩu. Tà Vẩu được làm từ đốt nứa già, 2 đầu thanh nứa để rỗng, lấy sáp ong bịt kín một đầu; phần giữa thân nứa, người chế tác nhạc cụ đục một khe nhỏ hình chữ nhật rồi dùng sáp ong gắn vào đó một nan nứa mỏng và nhỏ (lưỡi Tà Vẩu) để tạo âm thanh.
Tà Vẩu có 2 cách thổi khác nhau, thổi ngang (thổi ở khe hở bên hông nhạc cụ và lấy ngón tay bịt 1 đầu rỗng còn lại) hoặc thổi dọc (thổi ở phần đầu ống nứa rỗng và khi đó dùng ngón tay bịt một phần khe hở bên hông nhạc cụ). Để thổi Tà Vẩu, người chơi nhạc cụ phải có sức khỏe, làn hơi tốt. Cách thổi nhạc cụ này không đơn giản, bởi nó đòi hỏi người sử dụng phải vừa thổi, vừa hút khí vào bên trong để tạo âm thanh. Bên cạnh đó, Tà Vẩu còn được dùng để đệm cho nam nữ người Mơ-nâm hát giao duyên.
Ông A Lễ - người biết chế tác và thổi Tà Vẩu hay ở làng Kon Chênh. Ảnh T.Q.
Mắm Giố là đặc sản ẩm thực của người Mơ-nâm. Mắm Giố của người Mơ-nâm giống món mắm chua của người Kinh; được làm chủ yếu từ thịt lợn hoặc thịt trâu, có khi là cua, cá và cơm. Thịt tươi được thái nhỏ miếng vừa ăn, nếu là cua, cá cũng đem rửa sạch, để ráo nước. Nấu chín gạo rẫy, đem trải đều lên nia, đến khi cơm gần nguội thì cho thịt hoặc cá, cua vào trộn đều, không cho thêm bất kì gia vị gì. Sau đó, cho hỗn hợp này vào ghè, bọc kỹ lại bằng lá chuối hay bằng bao ni-lông. Nếu Mắm Giố được làm từ thịt trâu, lợn thì khoảng 1 tháng mới lấy ra ăn được, còn nếu làm từ cá suối thì khoảng nửa tháng, làm từ cua thì khoảng 1 tuần. Mắm Giố làm đúng phải có mùi chua của gạo lên men, mùi của thịt, cá ủ lâu ngày. Khi ăn, Mắm Giố được nấu chín lại để ăn chung với cơm, cũng có thể nấu canh chung với rau rừng, rau lang, rau dớn…
Chính những nét văn hóa đặc trưng và độc đáo riêng của của người Mơ-nâm đã và đang thut hút du khách khám phá vùng đất Tây Nguyên.
Quốc Bảo
