Đền Chín Gian của người Thái ở Thanh Hóa

Ngôi đền được xây dựng trên ngọn núi gọi là Pú Pỏm. Kiến trúc mô phỏng nhà sàn người Thái. Đền hoàn thành vào năm 2018 dựa theo ký ức về một ngôi đền cũ cũng như tập tục cúng tế và lễ hội của cư dân bản địa.

Thông tin từ chính quyền xã Thanh Quân thì ngôi đền mới này xây trên nền đền cũ có mức đầu tư khoảng 10 tỷ đồng lấy từ nguồn xã hội hóa và ngân sách địa phương. Đây được coi là địa chỉ tâm linh gắn liền với tín ngưỡng dân gian của cộng đồng người Thái huyện Như Xuân, Thường Xuân (Thanh Hóa) và Quỳ Châu - Nghệ An).

Ngôi đền mới gồm 2 tầng. Tầng trên đặt bàn thờ Pỏ Phạ (ông trời), Tạo Lò Ỳ, người có công khai bản lập mường và nàng Sỉ Đả.

Theo truyền thuyết thì nàng là con gái của nhà trời đầu thai xuống trần gian và là người có công giúp đỡ làng bản. Đền còn đề bàn thờ các mường người Thái ở Như Xuân, Thường Xuân và 3 mường ở huyện Quỳ Châu (Nghệ An). Tầng dưới đặt bàn thờ các anh hùng liệt sỹ của các xã, thị trấn trong huyện Như Xuân. Dưới chân núi còn đặt một bức tượng Phật lớn hướng mắt về cánh đồng lúa thôn Thống Nhất.

Trước ngôi đền là 9 con trâu gồm 6 trâu đen, 3 trâu trắng. Từ kết cấu ngôi đền đến cách bài trí những con trâu đều tương tự đền Chín Gian ở huyện Quế Phong (Nghệ An). Cả hai ngôi đền đều thơ trời, Tạo Lò Ỳ, nàng Sỉ Đả.

Tài liệu của chính quyền sở tại nói rằng, trước kia đền có cấu trúc như ngôi nhà sàn 9 gian. Vào lễ hội, người Thái các mường tề tựu về dâng lễ vật thờ thần, trời đề cầu mưa thuận gió hòa. Lễ hội thường được tổ chức vào cuối tháng 6 âm lịch. Từ năm 1944, lễ hội không còn được tổ chức.

Từ khi có ngôi đền mới, lễ hội cũng được phục dựng và tổ chức vào 23, 24 và 25 tháng giêng âm lịch. Đây được xem là hoạt động văn hóa tinh thần của cư dân Thái ở Như Xuân, Thường Xuân và 3 xã Châu Nga, Châu Hội và Châu Thuận huyện Quỳ Châu (Nghệ An). Ngôi đền đã được xếp hạng Di tích văn hóa cấp tỉnh.