Thơ Nguyễn Tiến Thanh trong sự vận động của thơ Việt Nam đương đại

Nguyễn Tiến Thanh viết thơ để triển hiện cảm xúc và chiêm nghiệm nhân sinh

Nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh sinh năm 1968 tại Vĩnh Phúc; hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Tốt nghiệp Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, anh được giữ lại làm giảng viên, sau đó chuyển sang làm báo; hiện là Tổng giám đốc Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. Anh đã xuất bản 4 tập thơ và 2 tập tiểu luận văn học: "Chiều không tên như vết mực giữa đời" (thơ), Nxb. Văn học, 2021); "Loạn bút hành" (thơ), Nxb. Hội Nhà văn, 2021; "Viễn ca" (thơ), Nxb. Văn học, 2024; “Mật ước thiên thu” (thơ), Nxb. Hội Nhà văn, 2025; "Thời của tạp chí" (tiểu luận), Nxb. Văn học, 2021; “Những câu thơ không cần cứu ai nhưng cứu người viết” (tiểu luận), Nxb. Hội Nhà văn, 2025. 

Nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh nổi tiếng trong giới sinh viên Hà Nội khi anh là gương mặt thơ nổi bật của phong trào thơ sinh viên Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội những năm cuối 1980; một thời thơ của anh được sinh viên chép tay, chuyền nhau đọc. Thơ Nguyễn Tiến Thanh sớm có giọng điệu riêng, không cầu kỳ câu chữ, biểu hiện cảm xúc và chiêm nghiệm nhân sinh một cách tự nhiên...

Với nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh, trong hành trình cuộc sống, mỗi bước đi đều là sự đổi mới, thơ cũng vậy, mỗi bài thơ là sự tiếp nối của cảm xúc và liên tưởng khác nhau. Sau 30 năm làm báo, bước sang làm công việc xuất bản, anh cho rằng con người anh cũng phải tự thay đổi. 

Nguyễn Tiến Thanh viết thơ để triển hiện cảm xúc và chiêm nghiệm nhân sinh, một cách tự nhiên, đầy chất thi sĩ. Anh dường như không cố ý tạo sự đổi thay hay đột phá cách tân. Cái mới trong thơ anh, là cái mới tự nhiên bắt nguồn từ xúc cảm và suy niệm. Từ thực đơn cấu thành thi giới đặc thù, bạn đọc nhận ra anh. Nói Nguyễn Tiến Thanh có mã thơ riêng, có ngôn ngữ riêng, là như thế.

Trong sự vận động của thơ ca Việt Nam đương đại, có thể nói thơ Nguyễn Tiến Thanh là một sắc thái riêng biệt cần làm rõ và có những đánh giá mang tính chuyên môn, chuyên sâu từ phía các nhà nghiên cứu, phê bình và giới học thuật; từ đó có những chia sẻ, luận bàn về hành trình thơ, con đường và sự chuyển hướng trong sáng tác mà thơ của Nguyễn Tiến Thanh đã đạt được, dựa trên những biểu hiện về mặt quan niệm thơ, cách kiến tạo thi ảnh, các phương tiện cấu trúc thi giới, những ứng xử với ngôn ngữ, những động hình của tư duy và mỹ cảm, những khuynh hướng lớn của thơ ca Việt Nam đương đại…

PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ - Chủ tịch Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương cho rằng cần tôn trọng người làm thơ hiện đại, cổ vũ, tạo điều kiện cho họ sáng tác, bởi lẽ thơ Việt Nam có thành tựu lớn, tác động đến tình cảm, nhân cách con người, có sức thẩm thấu. Và thơ Nguyễn Tiến Thanh là một trong số những sắc thái hết sức đặc biệt, một kiến tạo về thế giới nghệ thuật và ngôn ngữ biểu đạt mà giới chuyên môn cần làm rõ.

Vài nét về các sáng tác và một số nhận định về các tác phẩm của nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh

Sau tập tiểu luận “Thời của tạp chí”, nhà thơ, nhà báo Nguyễn Tiến Thanh, Giám đốc Nhà xuất bản Giáo dục, nguyên Tổng biên tập báo Đời sống và Pháp luật đã ra mắt tập tiểu luận: “Những câu thơ không cần cứu ai nhưng cứu người viết” (2025) – tác phẩm thể hiện những góc nhìn, cách nghĩ mới về thơ; có thể nói đó là những tản mạn không hồi kết về thơ, không nặng về phê bình học thuật nhưng hàm chứa tính luận, chất tự sự và thực tiễn sáng tác. Thơ được soi chiếu ở cảm xúc và lý trí, ở tâm hồn và cả hiểu biết về những gì thầm lặng nhất thuộc về sáng tác và người sáng tác.

Theo nhà thơ Nguyễn Việt Chiến, trong lịch sử văn chương Việt Nam đương đại, nhiều tác giả đã tìm cách lý giải vai trò của thơ ca trước thực tại đầy biến động. Tuy nhiên, tập trường luận “Những câu thơ không cần cứu ai, nhưng cứu người viết” của nhà thơ, nhà báo Nguyễn Tiến Thanh nổi bật bởi tính chất vừa là sáng tác, vừa là suy tư phê bình, vừa như một bản trường ca tự sự.

Với dung lượng 630 trang, gồm 165 “khúc” được chia thành nhiều chương, tiểu luận “Những câu thơ không cần cứu ai nhưng cứu người viết” không đi theo lối mòn của tiểu luận lý thuyết hay tùy bút đơn thuần, mà là một trường luận như một diễn ngôn kéo dài, liên tục về thi ca và người viết. Ở đó, thơ được nhìn nhận như một ngôn ngữ cứu rỗi, không phải cho thế giới, mà trước hết cho chính tác giả.

Bằng việc đối thoại không ngừng với ký ức, với ngôn ngữ và với sự hiện sinh của con người, Nguyễn Tiến Thanh đã dựng lên một triết lý riêng khi thơ không nhằm khẳng định điều gì to tát, mà là cách thức níu giữ phần người còn sót lại, là hành vi để tồn tại. Cuốn sách như một trường luận về mối quan hệ giữa thơ và đời, tập trung vào ba phương diện chính, thơ như một hình thức tồn sinh, thơ như chứng từ ký ức và đổ vỡ ngôn ngữ, và thơ như hành vi bất khả hồi đáp nhưng vẫn cứu rỗi người viết.

Bàn về thơ của tác giả Nguyễn Tiến Thanh, nhà phê bình Phùng Gia Thế cho rằng: “Nguyễn Tiến Thanh là một trong số không nhiều các nhà thơ định hình được "ngôn ngữ" (hiểu như là "mã", "phong cách", "thi pháp") của riêng mình. Chỉ với hai tập thơ “Chiều không tên như vết mực giữa đời” và “Loạn bút hành”, bạn đọc đã có cơ sở để nhận ra "tác giả Nguyễn Tiến Thanh" trong đời sống thơ ca đương đại. Nguyễn Tiến Thanh thuộc kiểu nhà thơ lãng tử và tài tử. Anh không cặm cụi kỳ khu gò câu đẽo chữ làm thơ, mà với anh, thơ là những khoảnh khắc tạo sinh vụt hiện, được ghi nhanh trong khoảnh khắc. Nói khác đi, thơ là cách để Tiến Thanh "chơi" - chơi với kỷ niệm, bạn bè, chơi với con người nghệ sĩ của mình...”

Từ lâu, thơ Nguyễn Tiến Thanh định hình ở hai mảng trữ tình lãng mạn và trữ tình thế sự - công dân. Nếu trong "Chiều không tên như vết mực giữa đời" (2021), chủ thể trữ tình là chàng trai đa cảm, trong sáng, pha chút lãng đãng khói sương thì trong "Loạn bút hành" (2021), đó là sự in dấu đậm của hình tượng người lữ thứ và cuộc hành hương tâm hồn - trang nam tử du đãng, phiêu ngạo, "đầu trần đi giữa nắng nhân gian", nhưng rốt cuộc vẫn là kẻ lụy tình. Với Nguyễn Tiến Thanh, có lẽ thơ không đủ làm cho gương mặt thi nhân trở nên nhàu nát, song vẫn có một khoảng trống mênh mông trong thế giới hoang vu: "Tháng Ba xa hút hồng hoang tuổi/ Năm mươi ngồi đợi tóc phai đời/ Nếu xưa mây trắng đừng bay vội/ Tôi đã bây giờ thôi nhớ... tôi" (Ngũ thập)...

Trong các bài thơ viết theo cảm hứng thế sự - công dân của "Viễn ca", các thi cảm, hình ảnh, ngôn ngữ ở đây cơ bản đều vượt qua Tiến Thanh của "những tháng năm xưa", chạm tới những ưu tư đương đại xen lẫn chút thoáng bất lực, u sầu: "Anh nấu bữa cơm chiều bằng tà dương còn sót lại/ trên balcony khu tập thể trần gian/ Ngày hôm qua - dọn ra - một mâm cơm ký ức/ Mây bảng lảng trên đầu như khói bếp/ dậy mùi trầm luân/ Người thở hắt trên những lời ca tụng/ Những đại gia tiền đè bẹp đất/ Những thi nhân bút đâm thủng trời/ Những thánh hiền rót vào tai nhân gian/ lời uốn lượn... Tất cả rồi sẽ nếm những giọt hối hận lạnh và buồn - trong và nhạt/ đọng lại trên thời gian/ Như sương sớm đọng trên cỏ của một bình minh đợi chân người giẫm đạp.../ Một lễ hội thả thính vĩ đại trên ao - hồ - khe - suối - đầm lầy và tất cả các đại dương/ Sáng tạo mắc câu trong không gian nặng mùi hổ thẹn" (Viết sáng mồng 1); "Những trang sách đốt đền mua danh sàm ngôn trong ngôi nhà của tính thiện/ Đường bay của những viên đạn ngôn ngữ cay độc và bạo phát/ Bắn vào lòng tốt/ Làm chảy máu lương tri/ Những thi hứng định nghĩa thơ bằng chất thải/ Thâm hụt nhân văn, lạm phát điên rồ/ Hạ sát thi âm, chôn xác nhịp điệu/ Ý tưởng hoang đường cấp đông giấc mơ/ Những con chữ lên cơn co giật bởi bệnh động kinh hình thức" (Chợt đọc).

"Viễn ca" (2024), tập thơ đạt giải thưởng của Hội Nhà Văn Việt Nam 2024, gồm 39 bài, là sự tiếp nối mạch rong chơi của chàng thi sĩ lãng tử tài hoa – Nguyễn Tiến Thanh. Nhà phê bình Phùng Gia Thế nhấn mạnh: "Viễn ca" là sự nối tiếp của mã thơ Nguyễn Tiến Thanh đã được định hình mấy chục năm qua, đồng thời cũng là những dấn bước tự nhiên "đi qua ngày tháng cũ" của nhà thơ trên hành trình sáng tạo. Chất trữ tình lãng mạn gắn với suy niệm thế nhân và đặc biệt là cảm hứng trữ tình thế sự - công dân của tập thơ đã chạm vào mong đợi của những người yêu thơ Tiến Thanh trên cả bình diện cảm xúc và lí tính. "Viễn ca" là một bước thiên di mới trên hành trình tự đào xới bản thể tâm hồn của nhà thơ.”

Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều nhận xét: “Viễn ca có nhiều bài thơ lục bát, khiến tôi nghĩ tới hình ảnh cây trầm, lá vẫn vậy, cây vẫn vậy nhưng trong ruột cây làm nên hương trầm tích lũy. Thơ Tiến Thanh giống như vậy, anh đi qua cuộc đời này, những buồn vui, cảm hứng, với con mắt mở rộng để nhìn đời sống này, mang lại cho anh những trải nghiệm, tích lũy. Vẫn là phong cách đấy, không thay đổi hình thức, vẫn rất truyền thống nhưng sự lãng mạn, sự phiêu lưu vẫn như tuổi thanh xuân, nhưng mỗi một ngày lại mang thông điệp lớn hơn, bởi nó chảy trong dòng chảy tư tưởng. Chính vì thế, nhiều bạn bè khi đọc thơ anh trước kia, đón nhận tập thơ này với sự bất ngờ, sự chiêm nghiệm. Thi ca có nhiều con đường, Tiến Thanh chọn con đường, đi ngầm trong đời sống, đến ngày hiển lộ ra. “Viễn ca” vẫn chứa đựng sự run rẩy của thơ ca song đầy tính triết lý của đời sống này”.

Nhà phê bình Đỗ Anh Vũ cho biết, “nhà thơ Nguyễn Tiến Thanh có những câu thơ ấn tượng bởi có các cặp đối ngẫu song hành trong cùng một dòng thơ, gợi nhiều liên tưởng dư ba... Chất lãng tử du ca là hồn cốt của Tiến Thanh, gọi về cho anh những câu thơ tài hoa, làm người đọc hòa theo không gian và cảm xúc của tác giả.”

Nhà lý luận phê bình Nguyễn Hoài Nam cho rằng, ở “Viễn ca” của Nguyễn Tiến Thanh, cái chất tinh nghịch, ào ạt, phóng khoáng đã bớt đi nhưng bù lại, tập thơ mới của anh thêm sự giàu có về chiều sâu của những suy tưởng, cái khác lạ của ngôn ngữ và hệ thống thi ảnh. Nguyễn Tiến Thanh không chủ trương cách tân thơ, thậm chí thơ anh còn nghiêng nhiều về phía cổ điển. Thế nhưng đọc thơ anh luôn cảm nhận được sự mới mẻ nào đó, sự mới mẻ trong thơ của một người thơ không ngừng đào sâu tìm kiếm chính mình, không ngừng suy tưởng về những phương trời viễn mộng…

Sau 3 tập thơ “Loạn bút hành” (2021), “Chiều không tên như vết mực giữa đời” (2021), “Viễn ca” (2024); tháng 10/2025 tác giả Nguyễn Tiến Thanh chính thức ra mắt tập thơ “Mật ước thiên thu” do Nxb. Hội Nhà văn xuất bản. Tập thơ được viết theo thể lục bát, gồm 24 bài và 103 trang, mang nhiều thông điệp về cuộc sống, nhân sinh, nỗi buồn, thế sự và những chiêm nghiệm, cảm thức về mùa thu, về cái gì đó xưa cũ, đã trôi đi theo thời gian… 

Theo nhà phê bình Đỗ Anh Vũ: “Lục bát Tiến Thanh nhiều bài đậm chất khẩu ngữ, vừa lãng mạn vừa trẻ trung, đôi khi có cả một số từ tiếng Anh được dùng rất ngẫu hứng. Về cơ bản, thơ của Tiến Thanh đi theo lối cổ điển, lục bát Tiến Thanh có thể gọi là “lục bát lãng tử”; trong đó có hồi quang tuổi trẻ nối dài sự kiêu hãnh mê cuồng của một thời sinh viên, có cái lang bạt gió bụi của kẻ giang hồ từ giảng đường đi vào thương trường, có sự níu giữ quá khứ, khát vọng giữ gìn các giá trị của đời sống, chống lại những xô bồ gấp gáp của một thời công nghệ đang quá tràn lan…”