Giải mã 36 giá đồng trong nghi lễ hầu đồng - linh thiêng và nghệ thuật

Một trong những yếu tố tạo nên vẻ đẹp độc đáo của nghi lễ ấy chính là hệ thống 36 giá đồng - mỗi giá là sự hóa thân của một vị Thánh trong Tứ Phủ Công Đồng, mang theo câu chuyện, phẩm hạnh và vai trò riêng trong đời sống tâm linh của người Việt.

Hầu đồng - cây cầu nối giữa con người và thần linh

Nghi lễ hầu đồng còn gọi là lên đồng, là hình thức “Thánh giáng đồng”, trong đó thanh đồng nhập vai các vị Thánh Mẫu, Quan, Ông Hoàng, Chầu, Cô, Cậu... để ban phúc, ban lộc cho con nhang đệ tử. Nghi lễ này được tổ chức tại các đền phủ, phủ Mẫu hoặc điện thờ Thánh, thường có ba yếu tố cốt lõi: âm nhạc (chầu văn), diễn xướng (hóa thân qua các giá) và sự tương tác tâm linh giữa Thánh và người.

Với người Việt, hầu đồng không chỉ là nghi thức tôn giáo mà còn là một loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp, kết hợp âm nhạc, múa, trang phục và kịch tính sân khấu. Ở đó, con người thể hiện niềm tin vào sự che chở của thần linh, đồng thời bày tỏ ước vọng về cuộc sống bình an, tài lộc, sức khỏe và hạnh phúc.

36 giá đồng trong Tứ Phủ Công Đồng

Theo truyền thống, trong hệ thống Tứ Phủ có bốn phủ chính: Thiên Phủ (Trời), Địa Phủ (Đất), Thoải Phủ (Nước) và Nhạc Phủ (Rừng). Mỗi phủ cai quản một miền của vũ trụ và có các vị Thánh đại diện cho quyền năng siêu nhiên của tự nhiên - trời, đất, nước, rừng.

Từ đó hình thành nên hệ thống 36 giá đồng, tượng trưng cho 36 vị Thánh trong Tứ Phủ Công Đồng, gồm:

Tam Tòa Thánh Mẫu: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải (và Mẫu Địa).

Ngũ Vị Tôn Quan: Quan Đệ Nhất, Quan Đệ Nhị, Quan Đệ Tam, Quan Đệ Tứ, Quan Đệ Ngũ.

Tứ Phủ Ông Hoàng: Ông Hoàng Cả, Ông Hoàng Bơ, Ông Hoàng Tư, Ông Hoàng Mười, Ông Hoàng Bảy...

Các Chầu Bà, Cô Bé, Cậu Bé và một số giá dân gian khác như Đồng Tân Lính Mới, Đồng Nghèo Lính Khó, tượng trưng cho nhân dân, binh lính, người lao động.

Tuy nhiên, không phải buổi hầu đồng nào cũng thực hiện đủ cả 36 giá. Tùy vào quy mô, điều kiện và tâm nguyện của thanh đồng, mỗi buổi lễ thường chỉ hầu từ 8 đến 15 giá. Những giá được chọn thường mang ý nghĩa phù hợp với mục đích cầu nguyện - cầu tài, cầu duyên, giải hạn hay tạ ơn.

Ý nghĩa và biểu tượng của từng hàng giá

Hệ thống giá đồng phản ánh thế giới quan đa tầng của người Việt - nơi trời, đất, sông, núi, con người và thần linh cùng tồn tại hài hòa. Mỗi hàng giá mang biểu tượng riêng:

Giá Mẫu: biểu trưng cho tình mẫu tử, sự bao dung và năng lượng sinh sôi của vũ trụ. Hình ảnh Mẫu trong áo mấn rực rỡ, dáng ngồi uy nghi là biểu tượng của người Mẹ che chở muôn dân, ban phúc, cứu khổ.

Giá Quan: thể hiện sức mạnh, sự chính trực, công minh, là biểu tượng của tầng lớp quan lại trong tâm thức dân gian - “có quyền mà vẫn vì dân”.

Giá Ông Hoàng: mang phong thái hào hoa, phóng khoáng, gần gũi với cuộc sống thường nhật, là cầu nối giữa Thánh giới và nhân gian.

Giá Chầu Bà: tượng trưng cho vẻ đẹp nữ tính, tài năng và đức hạnh. Các Chầu thường múa quạt, múa mồi, thể hiện uy quyền mềm mại.

Giá Cô, Cậu: mang nét hồn nhiên, vui tươi, phản ánh sức sống trẻ trung, tinh khiết của con người. Các giá này thường được yêu thích bởi sự dí dỏm, linh hoạt và gần gũi.

Giá dân gian đặc biệt như Đồng Tân Lính Mới, Đồng Nghèo Lính Khó cho thấy tinh thần nhân đạo, tôn vinh những phận người bình dị, người lính, người dân lao động - những hình ảnh gần gũi trong văn hóa Việt.

Mỗi giá đồng không chỉ là một nghi thức thiêng liêng, mà còn là một màn trình diễn nghệ thuật - nơi thanh đồng nhập hồn Thánh, tái hiện những phẩm chất cao đẹp, kết nối thế giới hữu hình và vô hình.

Nghệ thuật chầu văn - linh hồn của nghi lễ

Đi liền với nghi lễ hầu đồng là chầu văn - thể loại âm nhạc dân gian đặc trưng, được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.

Chầu văn kết hợp lời ca, nhạc cụ (chủ yếu là đàn nguyệt, phách, trống, cảnh) và điệu thức dân gian để tôn vinh các vị Thánh. Mỗi giá đồng có một bài văn riêng, ca ngợi công đức của vị Thánh đang giáng đồng.

Tiếng nhạc chầu văn ngân vang, giọng hát lúc réo rắt, lúc trang nghiêm, hòa cùng tiếng chuông, tiếng phách tạo nên một không gian huyền ảo, khiến người dự lễ cảm nhận rõ rệt sự linh thiêng đang hiện hữu. Âm nhạc ở đây không chỉ phục vụ nghi thức, mà còn là phương tiện dẫn dắt cảm xúc tâm linh, giúp con người nhập định, hướng thiện.

Trang phục và vũ đạo - ngôn ngữ của Thánh

Một điểm đặc sắc khác trong hầu đồng là hệ thống trang phục và đạo cụ. Mỗi giá đồng tương ứng với một bộ y phục riêng, màu sắc và hoa văn tượng trưng cho phủ của vị Thánh.

Màu đỏ thuộc Thiên Phủ (trời).

Màu xanh thuộc Thoải Phủ (nước).

Màu vàng thuộc Địa Phủ (đất).

Màu trắng thuộc Nhạc Phủ (rừng núi).

Thanh đồng khi thay áo, đội mấn, cầm quạt, kiếm, hoa, hoặc cờ... không chỉ là thay hình đổi dáng, mà là hóa thân hoàn toàn vào thần linh. Những động tác múa uyển chuyển, khi dứt khoát, khi nhẹ nhàng, khi uy nghi, khi vui tươi - tất cả hòa quyện trong âm nhạc chầu văn, tạo nên một bản giao hưởng nghệ thuật dân gian sống động.

Vai trò văn hóa - tâm linh của hệ thống giá đồng

Hệ thống 36 giá đồng không chỉ làm phong phú thêm nghi lễ hầu đồng, mà còn là phương tiện để con người bày tỏ lòng tri ân, cầu nguyện và hướng thiện.

Qua từng giá Thánh giáng đồng, người dự lễ gửi gắm mong ước về bình an, tài lộc, tình duyên, công danh, sức khỏe. Hầu đồng vì thế không phải là mê tín, mà là một hình thức giao cảm văn hóa – tín ngưỡng mang tính nhân văn sâu sắc.

Bên cạnh ý nghĩa tâm linh, hầu đồng còn là một di sản nghệ thuật đặc sắc, phản ánh trình độ thẩm mỹ, tư duy biểu tượng và khả năng sáng tạo của người Việt. Mỗi giá đồng là một “mảnh ghép văn hóa sống” – nơi lưu giữ điệu múa cổ, lời ca, phục trang, đạo cụ, nghi lễ truyền thống.

Ngày nay, cùng với sự quan tâm của giới nghiên cứu và công tác bảo tồn di sản, nghi lễ hầu đồng đang được khôi phục và thực hành đúng chuẩn mực, tránh biến tướng thương mại, giữ gìn tính linh thiêng vốn có. Nhiều địa phương như Nam Định, Phủ Giầy, Phú Thọ, Hà Nội, Hải Dương, Thái Bình... vẫn duy trì các đền phủ thờ Mẫu và tổ chức lễ hầu đồng trang trọng, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước.

Từ nghi lễ dân gian đến di sản nhân loại

Năm 2016, Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ của người Việt chính thức được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây không chỉ là niềm tự hào, mà còn là minh chứng cho giá trị nhân văn và nghệ thuật đặc sắc của tín ngưỡng này.

Trong đó, nghi lễ hầu đồng - với hệ thống 36 giá Thánh được xem là “linh hồn” của di sản, là nơi tinh hoa âm nhạc, múa, trang phục, tâm linh hội tụ.

UNESCO đánh giá, tín ngưỡng thờ Mẫu thể hiện tinh thần tôn vinh người phụ nữ, đề cao lòng nhân ái, sự bao dung và khát vọng sống hài hòa với thiên nhiên - những giá trị cốt lõi mà nhân loại luôn hướng tới.

Giá trị trường tồn của 36 giá đồng

Qua hàng trăm năm, dù xã hội thay đổi, nghi lễ hầu đồng vẫn tồn tại và phát triển mạnh mẽ. Người ta có thể đến phủ vì nhiều lý do: cầu tài, cầu lộc, hay chỉ để chiêm ngưỡng một nghi lễ nghệ thuật độc đáo. Nhưng tựu trung, tất cả đều hướng tới một niềm tin thiêng liêng - rằng giữa cõi đời biến động, vẫn có những giá trị bền vững về lòng tin, tình người và sự hướng thiện.

36 giá đồng chính là 36 “chặng đường” của tâm linh Việt, từ Mẫu Thượng Thiên quyền năng cho đến Cô Bé, Cậu Bé hồn nhiên, tất cả hợp thành một bức tranh văn hóa đầy màu sắc, phản ánh triết lý “thiên - địa - nhân” hài hòa của dân tộc.