Lễ hội đền Cuông: Phù sa văn hóa đắp bồi nên di sản

Thục Phán - An Dương Vương!

Đền Cuông, đền thờ An Dương Vương, vị vua cách nay hơn 2.250 năm về trước, đã lập lên nước Âu Lạc, dựng kinh đô Phong Khê, xây thành Cổ Loa kiên cố. Vì không tỉnh táo trước âm mưu thâm độc của bọn bành trướng phương Bắc nên An Dương Vương đã sa cơ.

Sự nghiệp của Thục Vương kéo dài 50 năm, khởi đầu từ năm 218 TCN, khi các lạc tướng suy tôn là vị lãnh tụ. Kháng chiến thắng lợi, Thục Vương nắm trọn quyền uy, dốc sức dựng cơ đồ đại nghiệp. Thế nhưng, lại kết thúc một cách bi thảm vào năm 208 TCN, tại “Bến An Dương”. “Bến An Dương” xưa là Cửa Hiền, bị bồi lấp từ lâu, nằm ở phía Đông Nam đền thờ An Dương Vương, nay thuộc xã Nghi Yên, Nghi Lộc. Trên sườn núi cận kề QL1A là tòa miếu cổ kính nguy nga, một di tích văn hóa lịch sử lâu đời, dựng lên từ ngàn năm trước.

Truyền thuyết kể rằng: Thục phán An Dương Vương nổi tiếng với tài binh lược và đặc biệt gắn liền với ông là ngôi thành Cổ Loa huyền thoại. Không chỉ vậy, ngôi thành này còn gắn liền với vị thần Kim Quy và cái nỏ thần. Bắt đầu từ đó, đất nước Âu Lạc thời bước vào thời kỳ hưng thịnh và không lo nạn giặc ngoại xâm. Vào cuối đời Tần, Triệu Đà gốc Hán chiếm cứ Uất Lâm (Quý Huyện - Quảng Tây), Nam Hải (Quảng Châu - Quảng Tây), lập nước Nam Việt, xưng vương đóng đô ở Phiên Ngung. Triệu Đà mang mộng xâm lấn mở mang bờ cõi nên y nhiều lần đem quân nhằm thôn tính nước Âu Lạc, thế nhưng mấy lần đem quân sang đều bị thất bại bèn lập kế cầu hòa. 

Thục An Dương Vương không những chấp nhận mà còn gả con gái là Mỵ Châu cho Trọng Thủy, con trai vua Triệu Đà. Sau khi được “nhạc phụ” tin tưởng, Trọng Thủy bắt đầu ý đồ ăn cắp lẫy nỏ thần và báo về cho vua cha. Có lẫy nỏ thần trong tay, chắc thắng sẽ đánh bại Âu Lạc, Triệu Đà hí hửng cất quân đánh. Do chủ quan có nỏ thần hộ mệnh, giặc đến sát chân thành mà quân Thục vẫn đủng đỉnh không thèm nghênh chiến, nên thua to. Mất thành, An Dương Vương cùng con gái chạy vào Nghệ An lánh nạn.

Sau khi cùng Mỵ Châu lên ngựa phóng về phương Nam, tới nơi bờ biển chắn ngang, đường bị cắt đứt, đò giang không thấy bóng người, An Dương Vương kêu lên rằng: “Trời đã bỏ ta, hỡi sứ giả đại giang mà ta đã gặp, hãy cứu ta!”. Từ mặt nước, thần Kim Quy nhô lên và nói: “Bệ hạ đang mang theo kẻ thù trên lưng ngựa. Cớ sao còn để làm gì?”. Thục An Dương Vương rút kiếm định chém đầu Mỵ Châu, thì nàng khẩn khoản lạy thưa: “Nếu vì lòng phản bội mà hại phụ vương thì sau khi chết con sẽ trở thành cát bụi. Nhưng nếu vì mù quáng, cả tin mà dẫn đến cảnh ngộ này thì sau khi con chết con sẽ hóa thành đá…”. Vừa dứt lời, An Dương Vương chém Mỵ Châu. Nàng nằm sõng soài trên cát trắng, máu nàng chảy xuống biển, những con trai hớp được đã biến thành ngọc quý ở trong lòng trai. Thi thể của nàng chìm xuống đáy sâu của biển và cũng biến thành một tảng đá.

Trong tiềm thức dân gian: Cánh chim công (cuông), móng rùa thần, lông ngỗng, sừng tê giác… vẫn còn in đậm nét như Thành Ốc - Đền Cuông… từng lưu giữ trong lòng nó “Công lao - Đức nghiệp An Dương” cùng truyền thuyết và những trang sử chép về Tiên Vương. Bởi vậy, mỗi khi ngước nhìn đỉnh Núi Dạ chiêm ngưỡng Đền Cuông, hoài niệm tích xưa, ai cũng băn khoăn, xao xuyến?

Bờ biển La Nham vách núi cao       
Nỏ thần khởi họa tự năm nao  
Diễn Châu đường cái đà phai gấm
Mộ Dạ đền thiêng vẫn sáng sao   
Mặt biển, mênh mông tê rẽ nước         
Bên rừng, thi thoảng hạc khoe
Hoang đường ngoại sử không tin
Ra cổng, ghìm cương, dạ xuyến xao..” 
(Thơ Bùi Huy Bích: Qua Dạ Sơn nhớ chuyện xưa trong Nghệ An ký -  Mục từ Dạ Sơn -  BVC dịch).

Cổ miếu danh sơn

Để tưởng nhớ công lao to lớn của Ngài, người dân Diễn Châu đã lập miếu thờ ở Cửa Hiền. Theo truyền thuyết kể lại, tuy đã có miếu thờ, nhưng mỗi khi màn đêm buông xuống, trên núi Mộ Dạ thường xuất hiện những đốm lửa lập lòe. Nhân dân cho rằng đó chính là linh hồn của vua Thục Phán muốn yên ngự trên núi, người dân sau đó đã lập đền và rước linh hồn Vua về thờ phụng. Đền thờ An Dương Vương trên núi Mộ Dạ có từ ngày đó.

Ngôi đền được gọi là đền Cuông nhưng ngụ ý nói đền Công (tiếng Nghệ An). Tương truyền, khu vực núi Mộ Dạ xưa có nhiều chim công (chim hạc) sinh sống, thế núi Mộ Dạ nhìn xa tựa một con chim công khổng lồ đang múa, đầu chim chính là nơi đền tọa lạc. 

Hiện đền Cuông có các kiến trúc chính như: Cổng đền và hệ thống tường giác, nhà voi ngựa. Nhà bia (dựng năm 1864), văn bia do tiến sĩ Phạm Huy Lượng soạn, nói về công tích Thục An Dương Vương và việc thờ phụng. Tam quan xây kiểu chồng diêm 8 mái. Hạ điện: xây dựng 1864. Trung điện: xây dựng 1864. Thượng điện: Được xây dựng ở thời Lê, đến 1897 được tu bổ, xây dựng lại. Tả, hữu vu: xây dựng 1950. Nhìn chung đây là một công trình kiến trúc cổ có quy mô đồ sộ, cấu trúc độc đáo, xây cất trang trí công phu. Tại đây hiện còn lưu giữ được một số đồ tế khí quý như bia đá, sắc phong, long ngai hiệu bụt, tượng, kiệu, đại tự… Năm 1975, đền Cuông đã được Bộ Văn hóa xếp hạng là di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật.

Lễ hội đền Cuông

“Tâm linh là niềm tin, ước vọng của con người đối với đối tượng siêu hình mà người ta hướng tới đồng thời là những tác động từ các yếu tố siêu hình tới đời sống tinh thần của một số cá nhân trong những không gian và thời gian nhất định mà không phải khi nào chúng ta cũng giải thích được” (TS Dương Văn Sáu).

Các cơ sở tâm linh như đền, chùa, miếu... là một trong những nơi con người muốn tìm đến để chiêm bái và thõa mãn nhu cầu tâm linh của mình. Và đền Cuông là một trong những địa chỉ quen thuộc mà người dân vùng biển Diễn Châu nói riêng và người dân Nghệ An nói chung thường lui tới để cầu mong những điều tốt đẹp. 

Lễ hội đền Cuông chính thức được tổ chức từ năm 1993, trước đó chỉ tồn tại dưới hình thức là lễ tế thần. Đến nay, lễ hội được tổ chức thường niên từ ngày 12 đến 16/2 âm lịch. Tuy mới được phục hồi từ năm 1993, nhưng hằng năm, lượng khách về tham quan chiêm bái và tham gia lễ hội đền Cuông đã tăng lên đáng kể. Nơi đây được du khách biết đến như một điểm du lịch tâm linh đầu năm, trở thành nếp sống sinh hoạt không thể thiếu của người dân xứ Nghệ. 

Xưa kia, triều đình quy định lễ hội đền Cuông là quốc lễ, quốc tế. Trên mặt chính của lầu từ cổng tam quan đền Cuông hiện vẫn còn lưu được dòng chữ Hán đắp nổi rất lớn “Quốc tế thượng từ” (Đền nhà nước tế). Phần lễ của lễ hội đền Cuông bao gồm 5 lễ: lễ khai quang, lễ yết, lễ cáo trung thiên, lễ đại và lễ tạ. Ngoài ra, còn có thêm lễ túc trực. Khi tham gia lễ, các vị trong ban hành lễ sẽ phải mặc lễ phục theo quy định.

Lễ khai quang là lễ diễn ra đầu tiên trong lễ hội đền Cuông. Và được tổ chức vào ngày 12/2 âm lịch hàng năm. Nội dung của phần lễ này là dâng hương xin các vị về trời để nhân dân làm công tác don dẹp đền chuẩn bị cho lễ hội sắp tới.

Lễ cáo trung thiên được tổ chức ngay sau khi kết thúc công việc dọn dẹp. Với nội dung mời các vị về đền để tham dự lễ hội và lắng nghe những nguyện vọng, mong ước và chứng giám cho lòng thành kính của nhân dân.

Lễ yết là lễ có tính chất mở đầu lễ hội đền Cuông. Lễ được diễn ra vào 17h chiều ngày 14 tháng 2 âm lịch. Lễ yết gồm 6 bước được tiến hành qua 35 lần xướng trong đó chỉ có 1 lần xướng ở mỗi bước. Nội dung của lễ yết là xin phép các vị cho mở lễ và mời các ngài về để dự lễ.

Lễ rước kiệu bao gồm 3 phần: Lễ rước vua và công chúa vi hành, lễ rước kiệu từ nhà thờ họ Cao và đình Xuân Ái về đền Cuông và lễ rước kiệu về nhà thờ họ Cao (nơi thờ tướng quân Cao Lỗ, một vị tướng tài ba trong thời đại An Dương Vương đã có công chế tạo ra nỏ thần).

Lễ rước vua và công chúa vi hành là bước đầu tiên trong quá trình diễn ra lễ rước kiệu. Lễ được diễn ra khoảng vào 11 giờ tối ngày 14 tháng 2 âm lịch. Việc đầu tiên trong quá trình diễn ra lễ đó là phải làm lễ xin Vua và công chúa cho phép nhân dân được mang linh vị lên kiệu để đưa về đình Xuân Ái phục vụ cho buổi lễ rước kiệu ngày mai. Sau đó rước vua và công chúa về đình Xuân Ái cách đền khoảng 2 cây số. Lễ rước kiệu từ nhà thờ họ Cao và đình Xuân Ái về đền Cuông được bắt đầu từ sáng sớm ngày 15 tháng 2.

Tương truyền, đình Xuân Ái được nhân dân xây dựng để tưởng nhớ tới công ơn của vua An Dương Vương và đình được xây dựng trước đền vì theo quan niệm dân gian thì đền chỉ là nơi ngài ngự còn đình mới là nơi để Ngài về với dân. Cũng do quan niệm đó nên khi diễn ra lễ hội phải rước Ngài từ đình ra đền để làm lễ và cho nhân dân cầu nguyện.

Đại lễ tại đền là lễ chính trong phần lễ của lễ hội đền Cuông, đây là lễ lớn nhất, kéo dài nhất và cũng đông người tham gia nhất. Lễ diễn ra vào sáng ngày 15 tháng 2 âm lịch. Lễ tất diễn ra vào ngày 16 tháng 2 âm lịch, được tiến hành vô cùng đơn giản. Với nội dung cảm ơn các vị đã về dự lễ. Sau lễ kết thúc, tất cả lễ vật ở trên bàn thờ sẽ được hạ xuống để mọi người hưởng lộc vua ban. 

Năm nay, huyện Diễn Châu đầu tư bài bản, công phu cho lễ hội đền Cuông cả về phần lễ và phần hội. Với hi vọng sẽ mang lại cho du khách thập phương một mùa lễ hội an toàn, vui tươi và thỏa mãn được nhu cầu văn hóa tâm linh. Trong thời gian 4 ngày, Lễ hội có hơn 20 hoạt động, nội dung giàu bản sắc văn hóa, kết hợp với nhiều hoạt động sôi nổi của đoàn thanh niên. Đặc sắc nhất là lễ rước kiệu Vua và Công chúa, hội trại “tự hào một giải non sông”, hội thi tiếng hát học sinh và nữ sinh thanh lịch, hát ca trù sân đền, trò chơi dân gian, trưng bày 15 gian hàng sản phẩm OCOP địa phương. 5 đội bóng chuyền nam và 9 đội bóng chuyền nữ tham gia thi đấu tại lễ hội cũng đã tạo nên không khí sôi động trên sân hội.

Về với đền Cuông, được hòa mình vào Cửa Hiền thơ mộng, nét thơ của hồ Xuân Dương êm mát, khu du lịch biển Diễn Thành, chùa Cổ Am hay lèn Hai Vai soi bóng dưới sông Bùng… mới thấy được hết vẻ đẹp của mảnh đất hơn nghìn năm văn hiến này. 

Không chỉ đẹp bằng nét vẽ cổ kính, trang nghiêm… đền Cuông còn mang trên mình một kho tàng di sản văn hóa đồ sộ nhiều giá trị với nội dung đa dạng, hình thức độc đáo. Đền còn là nơi chốn để những ai có lòng hoài cổ tìm đến và “khai quật” những bí mật còn ẩn tàng đâu đó giữa lòng di tích. 

Lễ hội đền Cuông hiện nay đã trở thành một hoạt động văn hóa tâm linh không thể thiếu trong đời sống của người dân địa phương. Lễ hội được tổ chức hằng năm như một sự tri ân của thế hệ hôm nay đối với những người có công với đất nước, thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn” của dân tộc mà thế hệ trẻ ngày nay cần học hỏi và phát huy.