Cục Di sản văn hóa: Quần thể danh thắng Tam Chúc được xếp hạng di tích quốc gia thuộc loại hình danh lam, thắng cảnh

Quần thể danh thắng Tam Chúc nằm trên địa phận thị trấn Ba Sao và xã Khả Phong, huyện Kim Bảng. Vị trí của danh thắng này tiếp giáp giữa Hà Nội, Hòa Bình và Hà Nam. Bao quanh quần thể còn có các quần thể di tích danh thắng đã được nhà nước xếp hạng quốc gia như Căn cứ Lạt Sơn (xã Thanh Sơn); Danh lam thắng cảnh Bát Cảnh Sơn (xã Tượng Lĩnh), Chùa Bà Đanh - Núi Ngọc (xã Ngọc Sơn), đền Trúc Ngũ Động Sơn (xã Thi Sơn)…

Theo nghiên cứu của giới khảo cổ học, Tam Chúc là một trong những địa bàn cư trú của người Việt cổ, chịu ảnh hưởng rất sớm của nền văn hóa Hòa Bình cách ngày nay khoảng 10.000 cho đến 30.000 năm. Nơi đây còn lưu giữ những di tích, di chỉ khảo cổ học, dấu tích, huyền tích về lịch sử phát triển tín ngưỡng bản địa Việt Nam trải qua các triều đại trong lịch sử dân tộc. 

Trong quần thể danh thắng Tam Chúc có nhiều điểm di tích quan trọng như đình Tam Chúc, chùa Tam Chúc cổ; đền Mẫu; đền Giếng. Tam Chúc - Ba Sao là vùng đất cổ được hình thành từ hàng triệu năm về trước. 

Năm 2021, các chuyên gia của Viện Khảo cổ học và Bảo tàng tỉnh Hà Nam tiến hành điều tra, khảo sát, thám sát và đã phát hiện hàng chục hang động, mái đá, giếng Cattơ, cồn hến… không chỉ có giá trị về mặt cảnh quan, du lịch mà còn giá trị lớn về khảo cổ. 

Cùng với các giá trị vật thể, quần thể danh thắng Tam Chúc còn hàm chứa nhiều giá trị văn hóa phi vật thể đặc sắc, trong đó có lễ hội chùa Tam Chúc, nơi bảo lưu nhiều câu chuyện cổ dân gian, huyền tích, truyền thuyết, diễn xướng văn hóa dân gian, các nghi thức, tín ngưỡng đặc sắc, góp vào việc nghiên cứu đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân ta trong suốt quá trình chinh phục thiên nhiên, cải tạo xã hội. Về giá trị du lịch, quần thể danh thắng Tam Chúc đã được quy hoạch là khu du lịch trọng điểm quốc gia, với diện tích 5.100 ha.

Quần thể di tích này là vùng ngập nước núi đá vôi, trong khu vực và lân cận có nhiều di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh như: động Vòng, chùa Bà Đanh, đền Trúc, miếu Trung, chùa Đặng Xá, đền Bạch Mã, miếu Bóng Bà, Động Thủy, động Lim, động Chùa, đền Lê Chân, chùa Ông, chùa Tam Giáo, chùa Kiêu, chùa Vân Mộng.

Khu du lịch hồ Tam Chúc có vị trí đặc biệt là gạch nối giữa Khu du lịch Chùa Hương với khu bảo tồn thiên nhiên Vân Long, chùa Bái Đính, Tràng An, Tam Cốc tạo thành một quần thể các khu du lịch sinh thái vùng ngập nước.

Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa Trần Đình Thành cho biết, quần thể danh thắng Tam Chúc được xếp hạng cấp quốc gia là thuộc loại hình danh lam thắng cảnh. Theo Luật Di sản văn hóa, tiêu chí xếp hạng của loại hình này được quy định: Khu vực cảnh quan thiên nhiên đẹp hoặc khu vực thiên nhiên có giá trị khoa học về địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng sinh học, hệ sinh thái đặc thù… Đối chiếu các tiêu chí này, Cục Di sản văn hóa đã hướng dẫn cơ quan chức năng của tỉnh Hà Nam tham mưu với UBND tỉnh về việc khoanh vùng với quy mô khu vực rộng lớn hơn; bám sát khu vực quy hoạch Khu du lịch quốc gia đã được Thủ tướng Chính phủ xem xét, phê duyệt.

Ranh giới khu bảo tồn di sản gồm có các di chỉ khảo cổ, khu danh thắng hồ Tam Chúc - Quền Vồng và rừng nguyên sinh đặc hữu, nơi bảo tồn voọc mông trắng. Ranh giới của khu di sản chủ yếu theo các đặc điểm cảnh quan tự nhiên như thung lũng và suối, phần lớn chiều dài của ranh giới là rìa của khối đá vôi giáp với địa phận tỉnh Hòa Bình và Hà Nội. 

“Khu vực xếp hạng có diện tích rộng, gồm núi, rừng, các hang động có sự biến đổi về địa chất, địa mạo; hang động có phát hiện về di chỉ khảo cổ liên quan đến người xưa; khu vực rừng đa dạng về thảm thực vật, rừng có liên quan đến bảo tồn loài voọc mông trắng, loài linh trưởng quý hiếm. Bên cạnh đó là khu vực mặt nước với giá trị về đa dạng sinh học, rất nhiều loài cá, trong đó có một số loài đặc hữu; cồn giữa đảo, dấu tích liên quan đến lịch sử hình thành, phát triển của người xưa. Các giá trị thẩm mỹ kết hợp giữa núi, rừng, mặt nước… là toàn bộ khu vực được đưa vào diện tích bảo vệ di tích”, ông Thành cho biết.

“Căn cứ kết quả khảo sát, nghiên cứu về di sản và các quy định của Luật Di sản văn hóa, Bộ VHTTDL xếp hạng danh thắng Tam Chúc thuộc loại hình danh lam thắng cảnh. Việc xếp hạng không phải là công nhận những hạng mục, công trình mới được xây dựng cách đây vài năm tại khu vực này như một vài ý kiến đã phản ánh"- ông Trần Đình Thành nhấn mạnh.

Cũng theo Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa Trần Đình Thành, cần hiểu rõ, danh lam thắng cảnh là cảnh quan thiên nhiên hoặc địa điểm có sự kết hợp giữa cảnh quan thiên nhiên với công trình kiến trúc có giá trị lịch sử thẩm mỹ, khoa học. Khu vực thiên nhiên có giá trị khoa học về địa chất, địa mạo, địa lý, đa dạng sinh học, hệ sinh thái đặc thù hoặc khu vực thiên nhiên chứa đựng những dấu tích vật chất về các giai đoạn phát triển của trái đất. "Việc xếp hạng nhằm mục tiêu bảo tồn và phát huy các giá trị di sản, cảnh quan thiên nhiên và xã hội, góp phần tuyên truyền, giáo dục truyền thống lịch sử, văn hóa cho các thế hệ, đồng thời đáp ứng nhu cầu tham quan, vui chơi, giải trí của nhân dân địa phương, du khách trong và ngoài nước”- Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cho biết.

Ông Thành cũng nhấn mạnh, quần thể danh thắng Tam Chúc nằm trên một diện tích rất rộng với những giá trị đa dạng, tuy nhiên trong thời gian qua chưa có những cơ sở pháp lý hữu hiệu để bảo vệ, phát huy những giá trị về khảo cổ, cảnh quan thiên nhiên, đa dạng sinh học cũng như giá trị thẩm mỹ ở khu vực này. Vì thế, việc xếp hạng cấp quốc gia đối với quần thể danh thắng Tam Chúc sẽ là căn cứ pháp lý quan trọng nhằm bảo vệ tốt hơn những giá trị hiện hữu của khu vực.

Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cho hay, sau khi khảo sát thực địa, Cục Di sản văn hóa đã cùng với các cơ quan chức năng của tỉnh Hà Nam tiến hành trao đổi, thảo luận và thống nhất rằng, cần mở rộng khu vực khoanh vùng bảo vệ di tích danh thắng.

Theo đó, đề xuất khoanh vùng bảo vệ mới đã mở rộng gấp 4 lần so với đề nghị ban đầu, trong đó, hồ nước chỉ chiếm khoảng 1/4 diện tích khoanh vùng các khu vực bảo vệ. “Bộ VHTTDL chỉ công nhận quần thể danh lam thắng cảnh Tam Chúc, không xếp hạng di tích lịch sử hay di tích kiến trúc nghệ thuật. Mặc dù trong quần thể danh thắng này có những công trình quy mô lớn, mới xây dựng cũng nằm trong quần thể này, tương tự như các công trình đang hiện hữu khác như nhà dân, trường học. Tuy nhiên, hồ sơ xếp hạng danh thắng chỉ thể hiện các giá trị về đa dạng sinh học, thẩm mỹ, khảo cổ, địa chất, địa mạo…”, ông Thành chỉ rõ.

Được biết, khi tiếp nhận hồ sơ khoa học của tỉnh Hà Nam, cơ quan chức năng của Bộ VHTTDL đã tiếp cận trên bối cảnh rộng, liên quan đến đề xuất của các tỉnh Hà Nam, Ninh Bình, Hà Nội về việc nghiên cứu, xây dựng hồ sơ trình UNESCO chuỗi Tràng An - Tam Chúc - Chùa Hương. 

Bên cạnh đó, việc thiếu những cơ sở pháp lý liên quan để bảo vệ những giá trị đa dạng ở quần thể danh thắng Tam Chúc cho thấy sự cần thiết, tính hợp lý khi tỉnh Hà Nam đề xuất xây dựng hồ sơ xếp hạng di tích danh thắng quốc gia, tạo căn cứ để bảo vệ tốt hơn những giá trị hiện có ở khu vực này. 

Cục Di sản văn hóa khẳng định, quần thể danh thắng sau khi được xếp hạng sẽ tạo điều kiện để quản lý tốt hơn nguồn tài nguyên thiên nhiên, giá trị lịch sử, văn hóa, khảo cổ đã được công nhận.