Bình Định: Kỷ niệm 450 năm năm sinh Danh nhân văn hóa Đào Duy Từ

Danh nhân Đào Duy Từ sinh ra và lớn lên tại làng Hoa Trai, huyện Ngọc Sơn, phủ Tĩnh Gia (ngày nay thuộc phường Nguyên Bình, thị xã Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa). Do xuất thân trong một gia đình làm nghề hát xướng, bị cấm ngay kỳ thi Hương nhưng ông không nản chí, ngày đêm suy nghĩ tìm kế lập thân, ôm mộng “Ra tay buồm lái trận cuồng phong”. Mùa Đông năm Ất Dậu (năm 1625), Đào Duy Từ tìm đường vào Xứ đàng Trong và cơ duyên đã giữ chân bậc tài – đức này ở lại mảnh đất Tùng Châu, phủ Hoài Nhơn (phường Hoài Thanh Tây, thị xã Hoài Nhơn, Bình Định ngày nay).

Ông giữ kín lai lịch bản thân, xin vào ở và chăn trâu cho Phú ông Lê Đại Lang. Nhân một cuộc bàn luận về thế sự, quân tử - tiểu nhân của giới nho sĩ trong vùng, ông tham gia ý kiến và được mọi người nể phục. Sau đó, được chủ nhà mời làm thầy đồ dạy học cho con và rồi được tiến cử đến Khám lý Cống Quận công Trần Đức Hòa. Mến tài Đào Duy Từ, Khám lý Trần Đức Hòa đã gả con gái cho ông và tiến cử với Chúa Sãi - Nguyễn Phúc Nguyên. Đào Duy Từ được Chúa trọng dụng, ban  chức “Nha úy Nội tán”, tước “Lộc khê hầu”, trông coi việc quân cơ trong đình, ngoài trấn, được tham lý quốc chính vào năm 1625.
 
Đào Duy Từ còn được tôn là bậc Tổ của các tuyến lũy, kênh đào. Để củng cố cho sự bền vững Xứ Đàng trong, Đào Duy Từ đã hiến kế cho Chúa Nguyễn đắp Lũy Trường Dục ở Quảng Bình, đắp Lũy Thầy ở sông Gianh, là những bức trường thành, tấm lá chắn để bảo vệ cơ đồ, sự nghiệp của Chúa Nguyễn Xứ Đàng trong. Chính từ những hệ thống thành lũy này, Đào Duy Từ đã trở thành nhà quân sự tài giỏi trong lịch sử của dân tộc ta.

Đào Duy Từ còn đề đạt với Chúa Nguyễn thi hành phép Duyệt tuyển và khảo thí, tổ chức các kỳ thi để kén chọn nhân tài xây dựng bộ máy chính quyền Xứ Đàng trong, chấn chỉnh nội trị, tăng cường quốc phòng. Trên mặt trận ngoại giao, ông chủ trương đấu tranh mềm mỏng, linh hoạt với nhà Trịnh và Chiêm Thành. Với tầm nhìn xa trông rộng và những đóng góp của Đào Duy Từ, Chúa Sãi và các Chúa Nguyễn sau này đã tổ chức củng cố chính quyền Xứ Đàng trong ngày càng vững mạnh, đủ sức đương đầu với chính quyền Lê - Trịnh ở Đàng ngoài và dần mở rộng bờ cõi về phương Nam.

Bên cạnh những cống hiến về chính trị, quân sự, ngoại giao, Đào Duy Từ còn là một nhà văn hóa, ông đã để lại nhiều tác phẩm văn học có giá trị như: “Ngọa Long Cương Vãn”, “Tư Dung Vãn” viết bằng chữ Nôm theo lối văn vần, là những tác phẩm xếp hàng đầu trong những tác phẩm văn học viết của nền văn học Đàng trong giữa thế kỷ XVII.

Đào Duy Từ còn được tôn vinh là bậc Sơ Tổ của nghệ thuật Tuồng và múa cung đình mà một trong những đỉnh cao là vở tuồng "Sơn Hậu" vẫn được lưu truyền, biểu diễn cho đến ngày nay. Đào Duy Từ cũng để lại cho hậu thế bộ binh pháp “Hổ Trưởng Khu Cơ”. Có thể nói, Đào Duy Từ là bậc tài trí bậc nhất trong hầu hết các lĩnh vực. Những công trình, tác phẩm, nghiên cứu… của ông vẫn còn mang giá trị tiêu biểu cho đến ngày nay và có thể còn sẽ kéo dài rất lâu nữa.

Ôn lại công lao của bậc đại trí Đào Duy Từ, Bí thư Thị ủy, Chủ tịch UBND thị xã Hoài Nhơn Phạm Trương nêu rõ: Tuy sống ở đất Tùng Châu trong một thời gian ngắn nhưng Đào Duy Từ đã có nhiều công tích đối với dân làng, ông hướng dẫn cho nhân dân khai khẩn lập làng, mở đường giao thông, đào sông làm thủy lợi, phát triển sản xuất… Ngày nay, một số tên sông, tên làng, tên đất vẫn còn gắn liền với những giai thoại về Đào Duy Từ.

Đào Duy Từ sinh năm 1572 và qua đời vào năm 1634, hưởng thọ 63 tuổi. Chúa Nguyễn Phúc Nguyên đã cho người đưa linh cữu của ông về an táng ở đất Tùng Châu, lập đền thờ tự và truy tặng “Hiệp mưu đồng đức công thần đặc tiến Kim tử vinh lộc đại phu”.

Để tưởng nhớ công lao của Đào Duy Từ, Chúa Nguyễn và các Vua triều Nguyễn sau này đã truy phong ông nhiều chức tước quan trọng: Triều vua Gia Long thứ 4 (năm 1805) xếp ông vào hàng “Thượng đẳng khai quốc công thần” cho thờ ở Thái Miếu (Huế). Năm Minh Mạng thứ 12 (năm 1831), ông được truy tặng “Hàm đông các đại học sỹ”, chức Thái sư, phong tước Hoằng Quốc công.

Đền thờ Đào Duy Từ được nhân dân lập ở nhiều nơi trong cả nước, trong đó Đền thờ tại khu phố Ngọc Sơn Bắc, phường Hoài Thanh Tây, thị xã Hoài Nhơn (Bình Định) được công nhận là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia. Hiện nay, tại thôn Cự Tài, xã Hoài Phú có nhà thờ họ Đào, có miếu thờ Thành Hoàng Đào Duy Từ và Đình thờ 9 thôn; ở khu phố Phụng Du, phường Hoài Hảo có lăng chính Đào Duy Từ và 16 lăng phụ nằm ở nhiều nơi./.