Bài Chòi, thể loại dân ca dân vũ đặc sắc ở xứ Quảng

Nếu một lần ngang qua xứ Quảng, mọi người sẽ vô cùng thú vị với một thể loại dân ca dân vũ vô cùng đặc sắc của xứ sở này. Đặc biệt những ngày tết đến xuân về, những hội bài chòi xứ Quảng lại rộn rã chào mời muôn người cùng đến tham gia, thưởng thức, và thấy trong đó nét đẹp và tình yêu quê hương đất nước hiện lên trong mỗi câu hát dung dị và đời thường ấy.



Hội hát bài chòi xuân ở Hội An.

Từ trong truyền thống

Cho đến ngày nay không ai xác định rõ Bài Chòi ra đời từ khi nào. Có nhiều giả thuyết cho rằng Bài Chòi ra đời từ khoảng thế kỉ XV gắn với quá trình mở nước của người Việt. Bài Chòi là một trò chơi dân gian mang tính văn nghệ quần chúng như hai học giả P.Huard và M.Durand đã nhận xét: “Qua một thời gian dài Bài Chòi đã trở thành nhu cầu giải trí lành mạnh trong kho tàng văn nghệ dân gian”.

Tiền thân của Bài Chòi là sự liên lạc của các chòi canh trên nương rẫy. Bài Chòi đựợc hình hành và hoàn chỉnh ở vùng đồng bằng. Tuy nhiên, theo học giả người Ba Lan G.L.Bôviơ thì cho rằng: “Bài Chòi xuất phát từ vùng rừng núi xa xôi. Đánh Bài Chòi là hình thức lôi cuốn nhất đối với nhân dân lao động trong những ngày lễ tết”. Theo nhiều nhận định thì Bài Chòi được hình thành và phát triển sau những năm 1470 Nam tiến. Người Việt ra sức khẩn hoang từ vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định cho tới BìnhThuận. Đặc biệt thành công trong công việc xây dựng kinh tế, văn hoá và đời sống vùng châu thổ Bình Định, Phú Yên rất phì nhiêu. Trong số đó có nhiều người từ nhiều địa phương có truyền thống văn hoá từ lâu đời phong phú và đa dạng, có điều kiện kết hơp nhanh chóng với nền văn hoá của địa phương, một số làn điệu dân ca, hò lý, hò chèo thuyền, hò giã gạo… còn giữ được bản sắc ban đầu đồng thời phát triển, sáng tạo ra những làn điệu mới…

Hình thức chơi Bài Chòi khá đơn giản: Được kết cấu bằng chín cái còi con và một “trung tâm” hay còn gọi là chòi trung ương. Người mua thẻ chơi Bài được ngồi trong các chòi để lắng nghe cây hát của anh Hiệu (người làm trò). Trong bộ Bài Chòi gồm 30 cặp, trong mỗi con bài không có ghi chữ mà là những hình vẽ theo kiểu tượng trưng, siêu thực và được đặt bằng những cái tên mang tính ước lệ như: Bạch Huê, Nhứt Nọt, Ngũ Trượt , Chín Cu… Tuy với tên gọi là Bài chòi nhưng trong sân chơi Bài Chòi không xem trọng sự thắng thua mang nghĩa vật chất mà đây là một trò giải trí, một sân chơi văn hoá của người dân nơi đây. Nó mang nhiều giá trị và ý nghĩa sâu sắc đặc biệt là trong nội dung của những câu Thai. Thai là những câu mà anh Hiệu dùng để xướng tên con bài có thể đó là những câu dân ca, tục ngữ, hoặc là do tự sáng tác.

Thông qua nội dung của những câu Thai ta có thể tìm thấy trong đó sự ca ngợi tình phụ mẫu, tình thầy trò, theo những chuẩn mực đạo đức truyền thống của dân tộc. Như lời một câu Thai: “Đầu năm khấn vái tổ tiên/Cầu cho gia đạo bình yên, thuận hòa/Cầu cho sức khỏe mẹ cha/Cầu cho thôn xóm cửa nhà yên vui/Cầu cho con cái nên người/Cầu cho khoai lúa tốt tươi bời bời/Tân niên cần một nụ cười/Làm ăn song suốt bằng mười năm qua” (con song suốt).

Qua câu Thai trên ít nhiều cũng phần nào cho ta hiểu được những tâm tư tình cảm, những ước vọng của con người nơi đây. Họ không chỉ cầu mong cho cha mẹ mà là cho tấc cả “thôn xóm” và con người nói chung, mà còn cho ta thấy được tính nhân đạo lòng hiếu của người miền Trung nói riêng và của dân tộc Việt nói chung. Đấy cũng chính là chuẩn mực đạo đức của dân tộc ta hướng con người đến đỉnh cao của cái thiện.

Những câu hát còn ca ngợi tình cảm phu thê. Tình yêu luôn là đề tài muôn thuở, nó chiếm một phần không nhỏ trong tâm hồn của mỗi người. Có khi nó sẽ làm thăng hoa một cảm xúc và có khi nó để lại một khoảng lặng buồn trong tâm hồn của chúng ta. Trong Bài chòi cũng như thế những câu hát về tình yêu chiếm một vị trí không nhỏ, đặc biệt là ca ngợi về sự thủy chung, gắn bó chia sẻ những niềm vui, nổi buồn, sự ngang trái của cuộc đời như lời một câu hát: “Yêu nhau năm, sáu mùa trăng/Chín thương mười đợi dẫu rằng cách xa” (con thầy), hay là: “Dẫu mà hai ngỏ phân ly/Mình ơi hãy nhó hồi khi còn nghèo” (con nhị nghèo). Sự thuỷ chung, tin tưởng lẫn nhau luôn là sợi chỉ đỏ để tình yêu được bền lâu. Vì thế, thông qua những câu Thai trên cho ta thấy được cái mà con người nơi đây muốn hướng tới là hạnh phúc và vĩnh hằng trong tình yêu. Chính vì thế mà tình cảm phu thê thường là gam màu chủ đạo trong nội dung của những câu thai, đó có thể là sự thuỷ chung hay giận hờn trách móc pha chút hờn ghen đáng yêu. Tuy nhiên, tựu chung lại cái mà họ muốn hướng đến là những giá trị nhân văn trong tình yêu.

Bên cạnh đó, những câu hát còn ca ngợi những đức tính tốt đẹp của con người. Đó là lòng hiếu nghĩa, lòng nhân ái, sự bao dung, chia sẻ, cái tâm trong sáng và những giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc: “Cơm cha áo mẹ chữ thầy/Lòng con ghi nhớ ơn này không phai/Mẹ cha vấtvả ngày đêm/Thầy cô dạy dỗ chúng em nên người/Mai sau đi bốn phương trời/Công ơn trời biển suốt đời không quên/Con ngoan trò giỏi đáp đền ơn sâu” (con nhất trò). Hay là: “Bầu ơi thương lấy bí cùng/Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn” (con nhì bí).

Bên cạnh đó là sự giáo dục về đạo đức, về nhân cách sống, về tình yêu quê hương đất nước, hướng con người đến những giá trị, những chuẩn mực đạo đức cao đẹp hơn. Tình yêu quê hương được khắc hoạ khá sâu sắc trong những câu ca; đó là lòng tự hào về quê hương, sự gởi gắm tình cảm về chốn thôn quê dân giã nơi mình đã chào đời. Đặc biệt, đó là những lời nhắn nhủ, mỗi người phải biết hướng về cội nguồn, về nơi ta sinh ra và về nơi đã cho ta những điều hạnh phúc trong đời... Họ đã mượn lời của cha ông để nói lên điều mình muốn nói nhằm dạy dỗ con cháu. Qua đó ta thấy điều mà họ muốn gởi gắm, muốn dạy dỗ không chỉ có tình yêu quê hương đất nước mà cả lòng nhân ái, sự yêu thương, sẻ chia, đùm bọc, nâng đỡ nhau trong những lúc lao đao. Để cái cuối cùng đạt đến là tình cảm với con người với quê hương đất nước.

Dù cho ở khía cạnh nào thì thông qua những câu Thai trên người dân nơi đây muốn gởi gắm vào đấy những điều họ muốn răn dạy, khi nghe được những câu ca này tự mỗi người sẽ cảm nhận được những ý nghĩa bên trong để từ đó tạo cho ta một cách sống tốt đẹp hơn phù hợp với truyền thống của dân tộc.
 


Khách du lịch vô cùng thích thú khi tham gia loại hình độc đáo này.

Sức sống của bài chòi

Hội bài chòi được khai mạc từ sáng Mồng Một Tết. Những cụ già có vai vế trong làng làm lễ cúng thần linh, thổ địa, thành hoàng... cầu cho một năm mới gặp nhiều điều an lành, mùa màng bội thu, làng xóm trù phú. Trong khi đó, tiếng trống hội liên tục vang lên báo hiệu và thôi thúc dân làng đến chơi và nghe hô hát bài chòi. Nhân dân làng trên, xóm dưới trong những bộ trang phục đẹp nhất nô nức đến chơi bài chòi đầu năm tìm sự may mắn.

Đến xem bài chòi ở những vùng nông thôn nơi mảnh đất xứ Quảng này, sẽ thấy cảnh tượng nơi đây thật lạ bởi dù có “ca sĩ”, “nhạc sĩ”, có “diễn viên”, có sân khấu hẳn hoi nhưng khán giả chẳng hề ngồi không thưởng thức như thường thấy. Khán giả cũng có thể đứng lên tham gia vào những câu thai, hay thay anh Hiệu để hô những con bài, hoặc có thể thay một vài nhạc công trong đó để cùng hòa nhịp với hội. Những con người chân chất mộc mạc của vùng đất nắng gió ấy, hầu như ai cũng thuộc, cũng hát được những câu bài chòi, cả những câu hát khó.

Cứ thế, lời hô hát bài chòi truyền khẩu trong dân gian từ đời này qua đời khác, nó phản ánh tư duy thẩm mỹ bình dân của cư dân nông nghiệp nơi này. Sau này, cũng chính từ dân gian đúc kết lại để ra đời các làn điệu dân ca Nam Trung Bộ như: Xuân nữ, xàng xê, cổ bản, hò Quảng... cộng với ảnh hưởng của lối hát lối nói tuồng mà hình thành bộ môn Nghệ thuật sân khấu Kịch hát bài chòi rất độc đáo.

Thời công nghiệp văn minh, nhiều loại hình giải trí hiện đại dần thế chỗ nhưng may mắn thay đó đây vẫn còn thói quen tổ chức những hội bài chòi, đặc biệt những hội chòi này vẫn thu hút rất đông người và như thế vẫn còn nhiều người yêu thích bài chòi. Điển hình như tại Hội An, dù không phải là chiếc nôi sản sinh ra bài chòi, nhưng hiện nay ở đây hiển nhiên đã là một địa chỉ có thương hiệu về loại hình này. Nhưng bây giờ, có thể thấy hầu như rất nhiều những hội bài chòi được tổ chức, ở nhiều những địa điểm của phố cổ. Một điều thú vị nữa, thời gian gần đây nhiều người yêu mến bài chòi đã chuyển soạn những điệu hát ra các thứ tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Trung… để du khách người nước ngoài có thể tham gia trực tiếp vào trò chơi đầy nhân văn và ý nghĩa, đậm chất dân tộc và đặc trưng của vùng đất này. Chính vì thế, sẽ chẳng có gì ngạc nhiên nếu chúng ta nghe thấy một giọng nước ngoài hát bài chòi bằng thứ tiếng của họ khi đến với Hội An. Đây có lẽ là một hình thức làm du lịch mới của những người làm du lịch đầy sáng tạo và cũng là một cách quảng bá nền văn hóa Việt Nam độc đáo, đa dạng và đậm đà bản sắc dân tộc của chúng ta.

Bài chòi là sự kết tinh văn hoá của người miền Trung. Qua nội dung của những câu Thai ta có thể tìm thấy tính cách cũng như kho tàng ca dao, tục ngữ của con người nơi đây. Vì thế mà Bài chòi được xem là sân khấu để trình diễn các làn điệu dân ca đặc trưng Nam trung bộ. Đặc biệt, những điệu hát trong Bài chòi tuy khẳng khái, rắn rỏi nhưng cũng không kém phần mượt mà, sâu lắng. Như chính tính cách của con người xứ này vừa cứng cõi, kiên định vừa uyển chuyển, linh hoạt. Có lẽ vì thế mà Bài chòi đã trở thành máu thịt của người dân nơi đây. Để rồi cứ mỗi lúc đi xa có những phút chạnh lòng nhớ về những giai điệu quê kiểng mà sâu lắng ấy.

Hội bài chòi vừa mang trong nó hơi thở nóng hổi của cuộc sống hiện đại, vừa chứa đựng vẻ dịu dàng, duyên dáng của một nét văn hóa truyền thống đầy ý nghĩa. Chính vì thế, hội bài chòi đã trở thành nếp sinh hoạt văn hóa, là món ăn tinh thần không thể thiếu được của nhiều tầng lớp nhân dân khu vực miền Trung, thu hút cả người già và lớp trẻ ở mọi vùng miền, không những trong dịp tết mà còn ở các lễ hội của địa phương.
 
Tiêu Dao

Link nội dung: https://phuongnam.vanhoavaphattrien.vn/bai-choi-the-loai-dan-ca-dan-vu-dac-sac-o-xu-quang-a11688.html